Një shpalosje universale vlerash

 " Letërsia me magjepsjen dhe mistizmin e vet ka tërhequr gjithmonë pas vetes shpirtra të trazuar, shpirtra të ringritur mbi flirtin e bukurisë krijuese, bukurisë jetë, bukurisë natyrë dhe si e tillë ajo është shndërruar në pasqyrë e aspiratave, vlerave dhe mendimit më puritan për mbarë njerëzimin. Kjo shkallë e lartë vitaliteti njerëzor, ku fjala shndërrohet në mit dhe miti në produksion të gjenialitetit të qënësisë , ka deshifruar dhe deshifron figurshëm dhe pareshtur vetë qytetërimin tonë."

  Mendimi universal në letërsi dhe unifikimi vlerave reale kanë mundësur sot koncepte dhe ide nga më madhoret,kanë krijuar tendenca përafrimi në shumë kultura,kanë paracaktuar modalitete bashkohore dhe kanë krijuar mundësi të jashtëzakonshme bashkëpunimi dhe komunikimi.

Nën këtë nismë dhe me motivim të qartë u realizua projekti “Korsi e hapur“ Antologji poetike e Krijuesve Pegasi dhe autorëve të tjerë nga vendi dhe bota (rreth 170 autorë vendas dhe 84 autorë të huaj nga 22 vende të ndryshme të botës),të cilët me prurjet e tyre letrare në 11 gjuhë të huaja,arritën të flisnin për herë të parë në gjuhën shqipe dhe të plotësonin një mozaik letrar nga më të larmishmit.

Botimi i kësaj antologjie nuk është i rastësishëm,por erdhi si rrjedhojë e  përvojës  10-vjeçare,e shtrirjes së  Lidhjes “Pegasi“brenda dhe jashtë vendit,e komunikimit  me simotrat e tjera letrare të cilat shtrihen në të gjitha kontinentet,e shpalosjes universale të vlerave i cili është bërë evident dhe mjaft sinjikativ.

Është e çuditshme por dhe mjaft premtues lloji i ri i komunikimit midis autorëve të ndryshëm nëpërmjet internetit,të cilët punojnë në mënyrë të pavarur përbrenda rrymave të ndryshme letrare,shkëmbejnë eksperiencë dhe hulmutojnë prurjet dhe gjetjet e reja ,debatojnë për anën kompozicionale dhe atë fabulore,konturojnë idetë dhe profeksionojnë stilet.

Le të bëjmë një anlitikë të shkurtër të antologjisë poetike dhe të konkludojmë për dinamizmin e krijuar duke u endur nga një autor tek tjetri,nga një kulturë tek tjetra,nga një ndjenjësi në një ndjenjësi tjetër.

Pse e shtroj këtë paratezë të nderuar kolegë?

Për shumë arsye të cilat të shtyjnë drejt konturimit të një letërsie ndryshe

-Letërsi që është domosdoshmërisht e aplikueshme në vende që kanë pasur  probleme çensurimi Shqipëri,Kosovë.

-Letërsi që duhet të ridimesionojë vetveten dhe të krijojë komunikim më të gjerë në hapësirë dhe kohë.(Komunikim që realizohet për herë të parë në letërsinë shqiptare pasi përfshihen rreth 84 autorë të ndryshëm të huaj)

-Letërsi që duhet të përafrojë kultura dhe kombe (Përfshi 22 vende të ndryshme të botës që përfaqësohen denjësisht)

-Letërsi komunikuese,dhe mundësuese për shkëmbime të ndërsjellta vlerash.

Le të ndalemi në një moment tjetër, i cili shërben për të konfiguruar elementë kyç të një projekti të tillë,projekt që konsiston në paraqitje të përbashkëta  dhe në eventualitete të ndryshme.

Ç´duhet të kuptojmë me elmentë që ndikojnë dukshëm në perfomancën e një vepre kaq të gjerë dhe në paraqitjen e saj grafike:

Është më se e kuptueshme që elementët bazë që treguesit e nivelit artistik të jenë sa më cilësorë duhet:

-Niveli i përkthimit të jetë përbrenda standarteve (Rast konkret   Shqipërim+ruajtje kompozicioni +ruajtje mesazhi) perfomancë që u mbështet fort nga Kongresi Lidhjes së Shkrimtarëv e të Botës ,Salaminë ,Greqi 2008 në lidhje me vështirësitë në fushën e përkthimeve.

-Harmonizimi i prurjeve dhe gjetjeve letrare të autorëve vendas me ata të huaj.

-Rikonceptimi i artit me autoritetin krijues.

 Jo pa qëllim përbrenda veprës letrare ndeshesh me emra të tillë si Teresinka Perriera Kryetare e lidhjes Shkrimtarëve të Botës IWA (USA)Domeniko Defeliçe dhe Flavia Lepre (Itali),Adolf Shvjedçikov (Rusi),Kristina Santos Akeza (Brazil),Dr Ashok (Indi),Hju Çi Çeng (Kinë),Benard Xhekson (Angli),Armando Roje Leon (Marok),Goro Ihara (Japoni),Çan Sirisuit (Tajlandë),për të ardhur tek poetët Grekë Dimtris Kraniotis Kryetar i Lidhjes Poetëve të Globit WPS,Dinos Kubatis,Panajota Zaloni ,kandidatja për çmim nobël Nadia Çela Pop,Corina Papui,Dorin Popa (Rumani),autoret Tozan alkan,Attila Elustun (Turqi) Gunsel Diemal,Nese Yasin (Qipro;Turqi) autorët kosovarë Kadrush Radogoshi,Rushit Ramabaja,Muharrem Gashi,autorët e Lidhjes Pegasi që përfaqësohen kryetarin Kristaq Shabani,Petro Dudi, Iliaz Bobaj,Dashamir Malo,Trifon Dafa,Izet Çulli,Enrieta Sina,Lumo Kolleshi,Sinan Vaka,Dhimitër Miti,Anila Mihali,etj.

Kjo konglomeratë autorësh të cilët nuk njohin as shtet dhe as komb por përfaqësojnë universalitetin e vlerave njerëzore përbën rast të papërsëritshëm për kulturën tonë letrare,dhe këtë gjë e vërtetoi më së miri shkëmbimi i informacionit nëpërmjet postës elektronike nga ku shumë kolegë të nderuar të huaj të cilët në këtë antologji poetike flasin shqip,kanë dërguar qindra mesazhe urimi dhe falenderojnë për të tjera inisiativa të tilla,të cilat dhe përoja e tyre e gjerë nuk i kish përcjellur më parë.

Duke cituar një ekstrakt të shkurtër nga kjo antologji ku theksoj se:

Poezia është vetë magjia

Poezia është flirt i shpirtit

Poezia është muzë mbi muza,

Besoj se kam shprehur percepetimin e vërtetë të poetit global.

Së fundi mendoj se “Korsi e hapur“ është pikënisje e atributeve dhe prurjeve të qindra poetëve të cilët përbrenda mendimit të tyre kanw nisur dukshëm dhe bindshëm shkëmbimin universal të mendimit letrar shqiptar.

    Sergei Esenini

Rreth mrekullisë së poezisë Eseniane

        Të referosh rreth mrekullisë poetike të Sergei Eseninit,është njëlloj sikur të hapësh faqet e një libri të pambarimtë,ku kuptimi i analizës së vërtetë të botës tij,as fillon dhe as mbaron kurrë.Le t´a quaj guxim këtë mendim të vogël që dua të shpreh,për konceptin dhe frymën që ky autor i madh futi në poezinë e re dhe moderrne,për ndërthurjen që i bëri poezisë ruse me atë të motiveve orientale,ku padyshim natyra dhe vrulli rinor do të sillnin perlat më të bukura,që do të lexoheshin me një frymë në mbarë botën I paragjykuar për mënyrën e jetesës,për mbrëmjet e kaluara nëpër pijetore,për çapkënllëqet dhe natyrën prej sharlatani,do të endej rrugëve të botës,por me misionin e madh,atë të shpirtit dhe ndërgjegjies së lirë,mission që e ringriti dhe e ktheu në model të forcës shprehëse,të një bote ku mundësia për të arritur dhe për të ndryshuar qëndron vetëm tek vullneti dhe besimi që duhet të karakterizojë ç´do individ.Në këtë kontekst,bota e gjerë si vetë stepat ruse,do të përfshijë mendimin më substraktiv,nga modeli i pemës jetë,mështenkës bardhë, gjer tek muza e mbrëmjeve të veriut e cila ,shpreh dashurinë  dhe mallin pa kufi për nënën dhe me penën magji,i këndon dashurisë njerëzore,qan për atdheun në mërgim dhe krenohet për madhështinë e vendit të tij.

Kur lexon pozinë eseniane të duket sikur këndon,pasi embëlsia e fjalëve

muzikaliteti i tyre,përzgjedhja dhe forca artistike,të çojnë në një tjetër botë,përtej reales.Gjithçka e shprehur prej tij,në minaturë të jep përshtypjen sikur ka qënë pjesë e mendimt dhe botëkuptimit të tij,por thellë thellë,nëpërmjet rivijëzimit të ideve,nënkuptohet lehtë,se autori i madh,ka kërkuar të shfaqë hapur anën esenciale,dhe për këtë motiv ai u shkri një me huliganët,me pijanecët,me njerëzit e të gjitha kategorive,nga ku do të  perifrazonte mentalitetin dhe ndërgjegjien e kohës në të cilën jetonte.

                     “Ç´të pyesin e kush në këtë botë,

                       nuk ndihet shtegëtar,që ikën e vjen“

Që në fillim të faqes poetike të tij do të ndeshemi me konceptin për jetën,me mundësinë që i jepet njeriut për të jetuar,me plagën dhe dhimbjen për atë ç´shkon dhe për atë ç´farë ka humbur.Filozofia e këtyre vargjeve,të shkruara në emigrim,shpreh në një farë mase pesimizmin,lodhjen dhe braktisjen që e ndjen ç´do çast,për të vazhduar më pas,në po këtë poezi me nostalgjinë e kohëve të shkuara,plot dritë e jetë ,atje në viset e tij,pranë njerëzve të thjeshtë dhe të dashur,në atë botë që e bënte vërtet të ndihej krenar.Mendja depërton tek era e dëborës,tek lugina plot lule,tek shkrepëtima e yjeve të veriut,tek kënga e laureshës,tek hingëllima e kalit,e cila e ndjek që nga fëmijëria dhe e mban të lidhur fort me vendlindjen.

Letër nënës,eshtë tjetër simbiozë drithëruse,tjetër mall dhe dashuri,për atë që lind jetën.

                                         “Gjallë je,nëoke?Edhe unë

                                           Gjallë jam.Shëndet më paç,shëndet!

                                           Dritë e bëftë krejt kjo mbrëmje e lume

                                            Izbën tënde që me mall më pret“

Shqetësim i përhershëm,mall i patreguar,ndjenja të papërsëritshme, pë-rvijim i  ç´do mendimi,respekt dhe përulje para figurës së saj.Shalli i vjetër dhe ecja e vetmuar në rrugë me të vetmin merak që kanë nënat në botë nuk është shkruar me bojë,por me lot,pasi aty përmblidhet foshnjëria e veprimit të fëmijës,ndjenja e fajit për çapkënllëqet dhe për gjëra të tjera të pakëndshme që mund të kenë shkuar në veshin e saj,por ajo ç´ka është më e rëndësishme,është se këtu kemi një monolog të tillë,që përjetëson këtë ndjenjë egzistenciale dhe e ngre  në kult.Jo pa qëllim ç´do ambient vishet me dritë dhe jetë,duke filluar nga figura qëndrore e nënës,shtëpia,kopshti i bardhë dhe gjithçka që rrethon,nisi jetë aty,dhe po këtu kërkon dhe prehjen e fundit.

Atdheu,merr tjetër kuptim në mentalitetin dhe ndërgjegjien e tij,ai është pa fund dhe pa anë,krijon hapësira për të gjithë,dhe të gjithë duhet të punojnë për lulëzimin dhe begatimin e tij.Ai e do atdheun njësoj,edhe kur ndihet i braktisur prej tij,edhe kur kaloi ditët më të bukura,edhe kur ka humbur mes kohëve më të vështira,edhe kur falte gëzim dhe shkëlqim.Shprehje të tilla”A jam në atdhe a tjetër kund;por sot s´u dashka arti im as unë”,marrin përgjigje në një kuptim figurativ ”Paçka se kënga ime nuk duhet sot/Unë këndova atëherë kur t´i ishe sëmurë”

Shpirti dhe misioni i një poeti,nuk mund të bëjë llogari të tilla,të cilat do gjykojnë mbi raportin individ-shtet,por me përgjegjësinë qytetare dhe me moralin oponent në lidhje me veset dhe të këqijat e shoqërisë,në kohezion të plotë,dhe i vetëm po të jetë nevoja,lufton që mirësia dhe  drejtësia hyjnore të triumfojnë.

Poezia e Eseninit do të shfaqet në të tjera përmasa,dhe do të marrë fizionominë e saj të plotë,kur në thelb dhe në përmbajtje,ajo do të trajtojë motivin e dashurisë.Si ç´do poet,veshur me patetizmin shpirtëror,këtë zjarrmi të pafund që shkon gjer në harbim,do të rrezatojë tablon e gjallë të ndjenjës më të hollë,dedikuar delirit të bukurisë dhe delikatesës femërore.

                                       “Shagane,shpirti im,Shagane!”

Në këtë poezi me motive persiane,fjalët janë radhitur si notat muzikore,leximi i tyre ngjason me nje simfoni”Bethoviane”,ku sinkroni i përgjithshëm nuk tingëllon në vesh,por drithëron zemrën,trondit tërë qënien,përçon emocione të papërsëritshme,duke mistizuar ndjenjat njerëzore.Fuqia dhe bota shprehëse e autorit paraqet tablon e ngjyrave të jetës,lidh natyrën e bukur plot lule me ëmbëlsinë e dashurisë së vërtetë,detajon bukurinë e trupit dhe të shpirtit.

                                     “Puthëm e dashur puthëm

                                     Gjer në dhimbje gjer në varr”

Këtu ndjenjat e autorit sigmatizojnë botën e një dashurie të zjarrtë,të një dashurie që shkon përtej lumturisë,e një dashurie që kapërcen ç´do limit,e një dashurie që nuk shkruhet me fjalë,por në trajtë llave djeg dhe përvëlon ç´do shpirt.

Të gjendur përballë një stili të tillë,një mënyre të veçantë,një lirike sa dinamike aq dhe të pasur,një rrjedhshmërie që të bën padyshim pjesë të saj,kupton përsojen dhe madhështinë e poezisë,këtij substrakti shpirtëror,që shumë njerëz mendojnë se mjafton të rimosh dhe ç´do gjë funksionon,dhe harrojnë atë ç´ka është më e rëndësishme ,shkrirjen e shpirtit dhe pasionit një me botën profetike që kërkon të shpalosësh.Gjenialiteti i këtij poeti,arrin të përthyejë konceptet e kohës,ta bëjë poezinë më kumbuse,më jetësore,duke e kthyer në një mesazh përjetus tek të gjithë njerëzit,anë e mbanë globit.Autori shpreh qartë dobësisë njerëzore,ai edhe për një zë zogu që nuk e dëgjon më shqetësohet,shkruan me zemër në dorë,me gjakun e ndjenjave të tij nënëshkruan jetën njerëzore,harrohet pas natyrës së llojit të tij dhe humbet në pyllin pa fund të botës së madhe.

Sergei Esenini pa dyshim që do të mbetet në plejadën e atyre autorëve,që fjalën e kthyen në art,dhe artin e ngritën në piedestal,për t´u treguar gjithë njerëzve,se universi poetik rrezaton shkrepëtimat më mbresëlënëse.

 Sejfulla Malëshova 

Vështrim rreth Vëllimit poetik  “Vjersha” të autorit Lame Kodra (Pseudonimi i Sejfulla Malëshovës”

Për mbarë lexuesin shqiptar dhe në mënyrë të veçantë për dashamirësit e shumtë,të poezisë së Lame Kodrës (pseudonimi i Sejfulla Malëshovës),sot qarkullon me sukses vëllimi poetik “Vjersha”,Faksimile e botimit të dytë me të njëjtin emër (1946) ,falë interesimit të drejtëpërdrejtë të botuesit Mehmet Gëzhilli dhe ndihmës së çmuar të bashkëpunëtorëve Medi Koxhai dhe Melsed Doracaj.

Ky vëllim poetik i shoqëruar dhe me dy vëllime të tjera (përkthime +publicistikë) nga shtëpia botuese Argeta LMG,përbën evenimentin më të madh letrar për botën e sotme të letrave shqip,si dhe hedh dritë për njohjen e këtij personaliteti dhe poligloti,i cili u end mes dy jetëve:

·        Njëra pjesë e jetës  është e mbushur,me shkëlqim dhe dritë,ku mirënjohja dhe vlerësimi i personalitetve të tillë si Faik Konica dhe Theofan Stilian Noli ,do të rimedisiononin konceptin modern për një Shqipëri të nesërme,një Shqipëri Evropiane dhe një Shqipëri të ndrituar dhe bekuar nga e drejta,prosperiteti demokratik dhe pro perëndimor.

·        Ana tjetër e medaljes do tregonte heshtjen dhe reminishencat e totalitarizimit të diktaturës komuniste,ku figura e këtij personaliteti do të denigrohej me qëllim të caktuar politik,përkthimet e tij do botoheshin pa emër (megjithëse lexuesi mbarë shqiptar e kuptonte dhe e njihte shumë mirë penën dhe stilin e tij brilant),do të jetonte dhe punonte në kushte nga më të tmerrshmet,për të vdekur më pas në mjerim të plotë.(i përcjellur për në banesën e fundit nga e motra Zenepe Çafka dhe dy varrmihës)

Botimi tre vëllimeve rreth jetës dhe veprës së tij konfirmon plotësisht gjenialitetin dhe popullaritetin e dadiskutueshëm të figurës së tij madhore,gjithashtu  riformaton vizionin dhe vitalitetin në koshiencë të plotë.

Refleksioni dhe përshtypja e ç´do lexuesi të çon tek  vëllimi i  parë poetik “Vjersha”

Të perifrazosh e të komentosh vjershat e Lame Kodrës,është njëlloj si të duash të belbëzosh e të thuash keq ato që janë thënë me akcent bilbili (citon Dr Ymer Dëshnica)

Jo pa qëllim shprehet dr Dëshnica në këtë mënyrë,pasi vjershat e Lame Kodrës dëgjohen,ndjehen,këndohen,këto xhevahire të rralla reflektojnë shkëlqim dhe tejçueshmëri,dhe shprehin qartë dinamizmin e ideuesit dhe projektuesit të këtij stili sa kuptimplotë aq dhe domethënës.

Koha dhe rrethanat e kthyen këtë figurë në poet rrebel,herë-herë ngrihet mbi heshtjen dhe tallazet që pëfshijnë atdheun dhe fshikullon retë e zeza që duan të pushtojnë kristalin e shpirtit të një kombi të tërë,herë-herë ulet këmbëkryq për të ndarë esnafërinë dhe mençurinë e shqiptarit.Sigurisht që në mbarë  poezinë e tij pasqyrohet mendimi dhe pikëpamja që kishte për  zhvillimin dhe emancipimin e shoqërisë shqiptare,mendim që konsistonte në luftën pa kompromis ndaj pragmatizmit dhe ndërgjegjieve të sëmura,të cilët duke shfrytëzuar mentalitetin e bajraktarizmit,që jo rrallë shoqëronte shoqërinë tonë,po gangrenizonin dhe rrënonin ç´do ditë tokën e shenjtë,tokën arbërore.Duke u mbështetur mbi këtë realitet,poeti,përkthyesi dhe publicisti Lame Kodra ngrihet mbi sakrificën dhe sublimon pa reshtur.Shqetësimi i poetit shkel nëpër netët e errëta që mbartin trupin e sakatuar të atdheut të dashur,prandaj me shpresën dhe besimin e patundur kërkon realizimin e ëndrrës së ligjshme të një shqipërie etnike,të lirë dhe demokratike. Këndvështrimi orgjinal dhe njohja e mirë e botës së trazuar të shqiptarit i jep të gjitha atributet për të modeluar dhe projektuar modelimin e tij të ri poetik,një modelim i thjeshtë dhe i asimilueshëm prej të gjithëve,një modelim që do ndikonte dukshëm në transformim të plotë të ndërgjegjies kombëtare.Botkuptimi i gjerë,krijimi hapësirave dhe prespektivave të reja,patjetër do të mund të jepnin efektin e duhur pozitiv,efekt që percepetohet dhe përjetohet thellë nga mbarë lexuesit edhe sot.Jeta dhe vepra e tij poetike janë si një det i thellë dhe i pa anë ,ajo s´mund të matet,por vetëm të vlerësohet dhe respektohet.Vjershat e poetit i përshkruan ideja thelbësore bashkim,vëllazërim dhe drejtëisi për tëgjithë,ndershmëri,besnikëri dhe përkushtim ndaj atdheut,punë gëzim dhe dashuri njerëzore.Fjalët e tij janë profetike,godasin hermetizmin e kryneçësisë së kohës dhe ngjallin shpresë.Larmia strofike dhe ajo monokolonë,lloji rimave,ndërtimi vargjeve, kadenca,ritmi dhe muzikaliteti e bëjnë poezine e Lame Kodrës sa interesante aq dhe të veçantë.Rezonanca e gjerë që përshkruan vjershat e ngre autorin në nivelin më të lartë,e cilëson për nga stili dhe largpamësia.Poeti diku shfaqet i dhembshuruar,diku tjetër i rrebeluar,me këtë lloj tedence ai sigmatizon dhe mrekullon,shpreh revoltë dhe triumfon.Si poezi sugjestionuese,kjo lloj poezie do të mësohej dhe këndohej  fshehurazi,duke vrarë heshtjen mizore dhe torturuese të imponuar nga diktati dhe duke çjerrur pareshtur fytyrën e vërtetë të totalitarizimit në art,kulturë dhe në ç´do fushë tjetër të jetës.Kjo poezi sa herë që lexohet aq më shumë lartësohet,kapërcen kufijtë e kohorë dhe kumbon madhështinë e poetit Lame Kodra.

Lame Kodra meditoi me mendje gjeniale,shkroi me dorë poeti dhe jetoi për të shkuarën dhe të sotmen tonë.

Jo më kot poeti:            

                          Qëndroi mes shkrepit të heshtur

                          Dhe heshtjen goditi mes të përjetshmes së tretur

                          Kudo shikonte perëndimin e plakur

                          Dhe kudo i shfaqej agimi ringjallur.

Malëshova dhe Malëshovitët  ( kushtuar vendlindjes time)            

Krahina e Malëshovës është një krahinë që ka patur një të shkuar dhe të sotme sa orgjinale për tipologjine e shqiptarizmit , po kaq dhe të lavdishme për rrjedhën e viteve që ka përshkuar, e cila sigurisht është favorizuar nga pozita gjeografike, kushtet historike, kushtëzimet ekonomike dhe banorët që e kanë populluar në shekuj. Krahina e Malëshovës shtrihet në pjesën e poshtme të Zagorisë (Gjirokastër) , rrethohet nga Mali Dhëmbel dhe Lunxhëri dhe përshkohet nga rrjedhat e Lumit të vogël Zagori. Duke u nisur nga tradita, doket, zakonet, kultura lokale, kodet e gjuhësisë së përdorur (togançe), përfshin fshatrat Malëshovë, Limar, Leskaj, Kala, Peshtan, Mbrezhan,Grabovë dhe Hargovë. Gjurmët dhe e vërteta e madhe rreth kësaj krahine, si dhe e gjithë kombit tonë humbet nëpër gjurmët e shekujve, te cilat u shkelën dhe nëpërkëmbën nga pushtimet romake, dyndjet sllave dhe më vonë pushtimet otomane. Për të hedhur dritë rredh të shkuarës patjetër që hulmutimet mbështeten tek arkeologjia dhe toponimet. Çuditërisht kjo krahinë kaq e bukur, me një terren sa të thyer, po kaq piktoresk dhe mahnitës, me burime ujore të ftohta dhe të mjaftueshme, i ka gjurmët e ekzistencës së saj të dukshme dhe të lexueshme qartë.

Rrenjët e kësaj krahine fillojnë me historinë e Limarit (konkretisht fshatin Kala), i cili e fillon deshifrimin e vet me Menhirin Ilir , rrënjë pellazgjike, (monument kulture, i cili fatkeqësisht rrezikon të bjerë nga erozioni kohës ), menhir që i është kushtuar perëndisë së diellit dhe banorët e hershëm paganë kryenin ritet e tyre. Kushtet e mëvonshme historike do e përballnin Ilirinë, konkretisht edhe këtë krahinë, përbrendëa “Fisit të Mollosëve”, me pushtimet romake. Kjo krahinë si pjesë e patjetërsueshme dhe e lidhur ngushtë me qytetërimin e lashtë të Antigonesë ( ndërtuar prej Pirros së madh të Epirit) dhe Këlcyrës (Klisanisë ), e cila ishte pronë e Muzakajve, zot të Beratit. Sigurisht që malëshovitët kanë qënë pjesë e pandashme e gjithe zhvillimit dhe qytetërimit të Këlcyrës, ka ndërmarrë veprime të përbashkëta luftarake dhe kryengritje me ta, kundër sundimit romak, aq sa në vitin 1331-1332 kronisti bizantin Jan Kontakuzeni njofton se fshatarët e Jugut,u hodhën në kryengritje të fuqishme kundër mujshisë së guvernatorit Niqifor Hanza dhe pushtuan kështjellën e Klisanisë, që e shkatërruan. Kryengritja u shtyp nga perandori Androniku III Paleologu.

Le të ndalemi pak në periudhën më të hershme, atë të Pirros së madh të Epirit,ku bashkë me shkëlqimin e Antigonesë, shkëlqeu dhe qytetërimi Klisanisë, qytetërim i cili reflektoi edhe në zhvillimin e krahinës së Malëshovës, konkretisht me ndërtimin e kalasë Ilire (Kala, Limar), me garnizon të reduktuar ushtarësh, të tipit vrojtues (por sipas legjendës u ngrit edhe për nder të bashkëshortes së tij, që ishte nga fisi mollosëve), dhe që do sherbente si rrugë e fshehtë dhe e shpejtë për të kaluar trupat në Janinë. Gjurmë të kësaj rruge gjenden edhe sot në “Sheshkalor” (titullim që nënkupton vendërrimin e kuajve), ku kalldrëmi i gurtë tregon qartë drejtimin edhe sot. Popullimin ilir në këtë krahinë e ndesh edhe tek varrezat ilire në Lagësirë (Kala),ku janë gjetur armë, figura kalorsiake tipike ilire etj.

Eshtë interesante por dhe një provë e rëndësishme toponimistika e kesaj krahine, e cila ruhet edhe sot, por vërteton edhe njëherë katolicizmin e zonës, i njëjtë me atë evropian si :Gjon Zi (Gjoni i Ziajve), Lugu Gjanë (Lugu i Gjanajve), Triviza(Tre-Viza), Gjok Maç, Dede Gjon, Nik Lila, Sheshlalor etj, por paralelisht mbart dhe gjurmët e dyndjes sllave me emërtime si ;Sogorë, Symiza,Poxë etj. Vitet mesjetare si mbarë territorin e arbërve do e zinte pushtimi osman, pushtim i cili shkatërroi dhe dinastinë e Muzakajve dhe kjo treve, si dhe Këlcyra do të përjetonin haraçet, timarert etj. Lulëzimi dhe rimëkëmbja e krahinës do fillonte me lulëzimin e Pashallëkut të Janinës, edhe pse në fillim Ali Pashë Tepelena ndërmori inkursione ushtarake për ta nënështruar si krahinë.

Shpallja e saj si krahinë autonome do e rimëkëmbëte këtë krëhinë më tepër dhe do e zhvillonte më shumë ekonomikisht. Shumë shërbime zejtare kryheshin brenda për brenda krahinës. Një ndikim të madh luajti figura e Dervish Hasanit, i cili shihet ne shume plane. Si njeri i pushtetshëm për shërbimet që i kishte bërë Pashallëkut të Janinës, dhe si përfaqësues pranë këshillit të Ali Pashë Tepelenës, ai do të mundësonte ndërtimin e rrugës së kalldrëmtë Peshtan-Zagori, rrugë që kalonte nëpër gjurmët e rrugës së dikurshme të Pirros së madh dhe që prodhoi një vepër monumentale si “Ura e Kalasë”, arkitektuar nga Petro Korçari , sot Monument Kulture. Krahina pati ndikim fetar dhe konkretisht: gjysma e fshatit Limar dhe fshati Leskaj u kthyen ne fenë myslymane (Sekti bektashian). Ata që nuk pranuan të ndërronin fenë u larguan dhe krijuan fshatra me po të njëjtin emërtim, si Malëshova në Berat.dhe zvëndësimet u bënë prej fiseve me preajrdhje nga Hormova, Mashkullora, Picari, Zagoria etj . Shërbimet kryesore fetare bëheshin në fshatin Leskaj, i cili kishte një xhami dhe disa mekame si ai i Haxhibabait (restauruar në vitet 90 nga Presidenti firmës udhëtimeve “Juli Travel” me përfaqësues z. Safet Vaka), ku Shehajt shërbenin dhe Caushët ruanin kultet (familje Shehu dhe Caushi banonin në Haxhiaj, lagje e vogël e Leskajt). Megjithëse ky fshat (Leskaj) u myslymanizua, mendohet që të kenë dalur rreth 300 dervishë. Në këtë fshat sot gjenden 7 kisha, ndonëse gjysma e tyre eshtë rrënuar dhe hapja e tyre bëhej për të krishterët e zonës përreth, por ndiqej dhe nga banorët myslymanë, shenjë e qartë e një harmonie të shkëlqyer krahinore dhe fetare.

Rezistenca ndaj pushtuesit Osman do të vazhdonte më furishëm pas rënies së Pashallëkut të Janinës, ku shumë kapedanë si Kostë Peçi, Jaho Deshiku ,Meçe Demiri etj do të binin në fushën e nderit. Kjo krahinë dinte të priste dhe të përcillte çetat patriotike, si ajo e Çerçiz Topullit, sepse në të gjitha momentet historike ishte pjesë e pandarë e lëvizjes kombëtare për liri e pavarësi. Shpallja e Pavarësisë do i gjente djemtë e kësaj krahine në Vlorë, ku së bashku me kolonel Nexhip Zeren do përbënin edhe truprojën e flamurit kombëtar.

Fuqizimi bejlerëve te Kelcyrës përbëntë një rrezik potencial për këtë krahinë, pasi synimet e tyre për tu rrëmbyer pronat dhe për ti kthyer në bujq ishte permanent. Rezistenca e krahinës jo vetëm që e zmbrapsi nga tokat e saj, por i fitoi gjyqin në Stamboll dhe së fundi vrau dhe Xhelal Beun. Për të gjitha këto bëma, edhe pse krahinore dhe të ngushta në kohë dhe hapësirë janë përjetësuar në këngën trditacionale labe. Arsimi dhe shkollimi i fëmijëve kishte një domethënie thelbësore për familjet malëshovite, të cilët nëpërmjet emigrimit në Stamboll, Egjipt, Evropë dhe më pas në Amerikë, do krijonin dhe të ardhurat e duhura për edukimin dhe studimet e brezave që vinin.

Inteligjenca malëshovite dallohej shpejt dhe përfaqësues si Çul Kano pjesëtar i stafit të shoqërisë “Vatra”, apo pinjolli i Laskajve, i cili do të vihej në krye të Kishës Autoqefale Shqiptare, pas vdekjes së Nolit, do nderonin emrin e mirë të Malëshovës dhe malëshovitit. Vitet e Luftës Nacional Çlirimtare do përbënin një tjetër sprovë për krenarinë dhe etjen e kësaj krahine për liri. Kuvendi i madh krahinor i mbledhur nga Sejfulla Malëshova në Kavaçova, do shërbente si shkëndijë për ngritjen e djemve në luftë,e cila fali dhe dëshmorët e lirisë si Shaqo Tafani, Riza Toska, Josif Kano etj.

Instalimi komunizmit në Shqipëri do sillte zhgënjimin më të madh për këtë zonë, pasi përveç izolimit të plotë dhe varfërisë ekstreme do i bënte dhe identifikim klasor të lidhur ngushtë me emrin e të madhit Sejfulla Malëshova (Lame Kodra), mikut të Konicës dhe Nolit. Se sa lart qëndron madhështia e figurës së Sejfulla Malëshoves, poliglotit, poetit rrebel, përkthyesit, diplomatit dhe politikanit, këtë mund ta gjeni në çdo faqe Enciklopedie dhe nuk ka nevojë për koment.

Tradita kulturore dhe qytetare identifikohen edhe sot me plejadën e re të politikanëve si Ilir Rrusmali, Arta Dade, Mitro Çela, Vasil Gjika apo fushes së doktoraturave si Barjam Hysa, Thanas Dhimarko, Zenel Sina, Vasil Komino, Bardhyl Agaraj , Flamur Çato, Kastriot Korro, Roland Hysa etj, fushës masmedias si Mero Baze, Bejto Male, Themistokli Todhe etj, poetëve dhe shkrimtarëve duke e filluar me martirin Trifon Xhagjika, Lliko Nano, Trifon Dafa, Niko Tyto,Simo Tyto, Sinan Vaka, Dashamir Malo, Agron Shele etj. Në krahinën e Malëshovës nuk gjen familje pa një të arsimuar me arsim të lartë, nuk gjen fis pa një të doktoruar, nuk gjen istitucion pa përfaqësimin e tyre dhe kjo sigurisht nuk ka ardhur rastësisht, por nga evokimi i lartë i ndjenjës arsim dashës dhe kulturë dashës.

Përfundimisht kjo krahinë duket e qetë sot, me shtëpi të braktisura, por resuset e mëdha që ajo afron, bukuritë përrallore që kjo krahinë të dhuron, patjetër që do e kthejë këtë zonë në peligrinazh, vend turistik dhe jeta atje do të lëvrojë njëlloj sikurse dhe nisi me gjurmët e shekujve që i lindën këtë njerëz, i bënë krenarë për atë ç'ka kanë qënë dhe janë, për atë pak dritëz që hedhin në gjenezën e një kombi të tërë.

Universaliteti i lirizmit Lasgushian ne Letersine Shqipe                         

Lasgush Poradeci

     Poezia e Lasgush Poradecit (Llazar Sotir Gusho) , është pa dyshim një nga poezitë më magjepëse, më impresionuese, më mbresëlënëse, më frymëzuese, e cila për nga stili, gjetjet artistike, forma poetike, muzikaliteti, ndërtimi harmonik i vargjeve, metrikës së ndjekur, dhe metaforave të përdorura me aq mjeshtëri dhe në mënyrë të pakrahasuheshëm me askënd tjetër, e identifikon këtë personalitet dhe korife të letërsisë tonë kombëtare, si lirikun më të madh dhe mbret të muzës shqipe. Arsimimi në shkollat tradicionale të kohës (Rumani , Greqi, Austri) ,kontakti me kulturat dhe frymën progresive, njohja me autoritet e letërsisë botërore, kryesisht lirikë, si ajo e Pushkinit, Lermontovit, Bllokut, Hajnes, Gëtes, Lanaut, Brehtit, Hygoit, Mysesë, Shellit, Bërnsit, Emineskut, etj, lanë gjurmë të thella në ndërgjegjien, formimin dhe autentitetin e tij krijues. Figurat kombëtare, si Asdreni ,Noli ,Cabej etj, shikonin tek Lasgushi personalitetin e ardhshëm, prandaj me shumë interes e vëmendje ata ndoqën e përkrahën artin dhe inteligjencën e tij, por për fat të keq kjo inteligjencë do përballej shumë shpejt me atavizmat që prodhoi regjimi totalitar ,i cili sundoi vendin për gati gjysëm shekulli. I endur përbrenda mistizmit të tij, gati në eremi të plotë, as i gjallë dhe as i vdekur, lënë qëllimisht në heshtje, ditëve dhe netëve të zbrazëtisë kohë, humbur udhëkryqe meditimesh, por ngritur në madhështinë krijuese, ai jetoi deri ne frymën e fundit si poet i dashurisë dhe lirisë .

Mi zall të pyllit vjeshtarak

Dremit liqeri pa kufi,

Ai ndaj fundesh u përflak

Posi me zjarr e me flori.

Vargje thellësisht të ndjerë, që të kthejnë e rikthejnë, për tu mrekulluar nga simbioza vjeshtë (mall) ,liqen (kthjelltësi) përflakje (perëndim) dhe zjarr (dashuri). Konvonime dhe artikulime të tilla janë strukturuar në mënyrë klasike, me vargje 8 –rrokësh dhe metrikë të puthitur ,por përbrenda kësaj hapësire standarte poeti gjen forcën spirituale dhe shpërthen.

   Se s'dashuronja-as un' as ti,

   Po dashuronte dashurija:

Vargje tipike Lasgushiane, vargje që depërtojnë me tjetër timbër dhe ëmbëlsi në ikoshiencën tonë ,vargje që çmendin të pashtershmen ndjenjë dhe nga thellësia e përtej shpirtit kulmojnë me të tilla gjetje profarme .Lirizmi, si mishërim i shpirtit fluid, si frymëzim që kapërcen kufijtë mistikë të liqenit vagëllim ,si refleksion i sintetizimit të valës fshehtësi, si abstraksionon i subkoshiencës kreative të vetë autorit, shpalos më së miri atë botë pasionante që tejçon në thirma dhe pasthirrma të një akuartiteti të tërë romantik. Gjithë aurora poetike, ka për lajmotiv dashurinë dhe përbrenda kësaj suaze, trajtohet ndjeshmëria poetike me të gjitha grafikat e saj, figurën, ritmin, rimën, sigurisht dhe ngjyrimin stilistik. Është thelbësore që për një analizë të mirfilltë të veprës lirike të Lasgushit, përqëndrimi estetik të bazohet në një sërë komponentesh si: (ana kompozicionale, harmonizimi i elementeve jetesorë + elementë natyrorë, përzgjedhje stilistikore dhe simbolika e përdorur)

  Dashuri! Heu! Mall i ri!

    Dashuri! këng' e durimit!

    Ti liri! Ti robëri!

    Ti valim i shkrepëtimit!

I gjithë percepetimi poetik referohet dhe mbetet aty “tek Dashuria”,tek ajo ndjenjë që rikthen të tjera emocione, tek ai mall që fshehet zhargonëve më të thellë të shpirtit, tek ajo thirrmë që djeg dhe shkrepëtin zemrat njerëzore, tek ajo pamundësi rezistuese që shpesh herë e bën njeriun të përvuajtur. Shumë poetë globalë e kanë hyjnizuar këtë ndjenjë sa të brishtë po kaq dhe të pafaj, shumë të tjerë i kanë kënduar me shpirt dhe me zjarr, të tjerë poetë kanë observuar me dithirambët e martirizuar përbrenda ndjenjës së tyre, ndërsa Lasgushi me teknikat e përdorura dhe orgjinalitetin e vet, sinkronizon romantizmin me klasiken , traditën me moderrnen, bukurinë vrastare me ëmbëlsinë e vargut.

    Po çdo ëndërr që më shfaqet prej skëterrës së pafund

    çdo mendim i llaftaruar që më dhemb e më përtund,

    Duke rënë prej së lartash posi pikë zemërate

    T'i përshkohet për-së-thelli bukuris' së qenies sate.

Një bosht i tërë lirik, që fjalë pas fjale, varg pas vargu, poezi pas poezie ngrihet përherë e më emocionalisht, përherë e më artistikisht, që të mahnit ,të habit, sigurisht që të bën të kuptosh bukurinë dhe fuqinë e mendimit lirik ,pse jo dhe filozofik, të së përditshmes jetë dhe vetë qënësisë së saj. Lançimi i elementëve të inkoshiencës, ëndërrat dhe pasioni, mendimet haluçionalë dhe shkallinat llaftari ,percepetuar dhe ngritur në magjinë art, të përshkruara për së thelli, tej zemrës, tej shpirtit, tej dhimbjes, tej bukurisë vrastare që rrëzëllon kurmin e feminilitetit femër, përbëjnë dhe esencialen lirikë të vetë poetit.

Po çdo ëndërr që më shfaqet -- prej skëterrës së pafund

    çdo mendim i llaftaruar -- që më dhemb e më përtund

Antiteza e përdorur nga autori, tregon jo vetëm finesë dhe stil, por edhe gjetje letrare, e cila shpreh më së miri forcën e vargut, bukurinë e tij, muzikalitetin dhe nivelin e lartë artistik. Në kontekstin e përgjithshëm, nisur nga metodat krahasuese të mbarë poezisë së tij, këto vargje në dukje flasin për shije letrare të njëjta, por po të depërtosh më me mprehtësi, sigurisht që do ndeshesh me këndvështrimin tjeter, sepse vargje të tilla kanë botë, ngjyra, hapësirë dhe kohë, kanë thjeshtësinë dhe lehtësinë e gjuhës së përdorur, por gjithashtu kanë dhe thellësinë e mendimit që sintetizon pa reshtur forcën shpirtërore me terminologjinë fjalë, botën emocionale me shtjellimin e idesë .

Përballë hapësirave letrare sot, e cila ndryshon dhe evolon çdo ditë, universaliteti i mendimit lasgushian në letërsinë shqipe bëhet përherë e më evident, përherë e më profarm dhe ashtu : si kthjelltësia e liqenit që e deshi aq shumë, si bukuria e vashës që ngrihej përmbi “Kumtër”, si ëndrrat e humbura netëve yje shumë, si loti i dhimbjes për tokën e përvuajtur, si shpirti trazuar nga prekja e lirisë, ai do rrëzëllojë pareshtur madhështinë e artit të krijuar . 

Refleksion rreth dritë hijes së Kloroformit shqiptar.

Kloroform!

Pa dyshim që romani " Kloroform" i autores Klara Buda ka tërhequr vëmendjen e mbarë lexuesit shqiptar dhe të huaj,studiusve dhe esistëve të ndryshëm,të cilët përbrenda kësaj vepre letrare,kanë gjetur atë pjesë të errët të jetës njerëzore, që nën një shoqëri të diktuar,vërejnë metastazat e rrënimit dhe degradimit të personalitetit njeri,dhe për më tepër hedh dritë mbi atë të shkuar tinzare,e cila nuk kursente asgjë ,për të shtuar ditët e agonisë dhe marrëzisë së shndërruar në sistem!

Që në hyrje të këtij romani do të ndeshemi me një përafrim që i përket kësaj lloj bote,për ta shpjeguar,për ta konceptuar dhe trajtuar si një teatër të hapur jetësor,icili në mënyrë relative ,do të përballë personazhet dhe do krijoje hapësirat e duhura për intrigim,pasqyrim dhe perifrazim.

E pahijshmja apo e pakëndshmja e mjedisit mbytës,të rëndomtë,por dhe sinjikativ për atë realitet grishës,perfomon me gjetjen stilistike dhe zbërthimin analitik të karakterit personazh,i cili përbrenda guaskës dhe mjerimit shpirtëror që e karakterizon,hedh dritë dhe paralelizon slloganet dhe zhurmën e modelit me cinizmin dhe paranojën e të verbërit.

Kurbat e shtejllimit të ngjarjes(ose trajtesa dhe karakteri rrëfyes ) zbulojnë engmën dhe fshehtësinë e mekanizmit totatilatar,mistzmin dhe dritëhijen e tij,lulëzimin farsë dhe kobin shkatërrimtar të jetës,fanatizmin dhe hallkat për të shtënguar të vërtetën, moarlin e kalbur dhe sipërfaqësoren “elitare“.

Përbrenda botkuptimit të autores Buda,padyshim që do ndeshemi me anën racionale të saj,me ndjenjësinë dhimbje dhe trajtesë specifike, me grafikë tjetër për realizim tabllosh dhe paraqitje konfigurative.

Le të hedhim një veshtrim të shkurtër në minaturë dhe të posedojmë rreth temës, mesazhit,idesë dhe qëllimit themelor të autores!

Moria e personazheve fillon me kryepersonazhen Alma Fishta,të cilës i kërkohej heqja e identitetit dhe denegrimi i saj njerëzor,pët të vazhduar me rrëmujën e jetës studentore,e cila përbrenda lirshmërisë dhe botës së tyre ,monitorohej dhe sfumohej ç´do çast,për të kaluar pastaj tek nje sintezë krahasuese,qe jepet me mjaft sarkazëm (Morgu=Laboratorin), pa veçuar momentin kritik të asaj mbrëmjeje (ku personazhët kryesorë Alma dhe Adriani),kryejne të vetmin akt që mund të kryejnë dy të dashuruar dhe për këtë shkak indeksohen nga morali kohë si mëkatarë.Kalvari dhimbjes dhe vuajtjes do ndjekë pas si hije,do ravijëzojë me të tjera tablo të erreta,nga më të përbidshmet,duke filluar që nga ndjekjet dhe vrasjet,për të vazhduar me narkotizmin e provokuar,shkatërrimin e mbivlerës tonë njerëzore dhe paraqitjen e një të riut model me identitet të rremë!

Ne kontekst të plotë dhe me trajtesat e modeleve të përafërta si Milan Kundera(Çeki) ,“E vërteta duhet njohur,pastaj vjen shprehja ose Njegoshin (Mali i Zi), “Tiranisë i duhet vënë këmba në fyt dhe kjo është detyra më e ndritshme njerëzore“ ,çel si pari modelin Kloroform,që në thelb dhe përmbajtje,ka për simbiozë këtë idil udhëheqës dhe që me autentizmin dhe brendinë e tij ,e rendit padyshim Klara Budën, në plejadën e autorëve të prespektivës dhe të së nesërmes.

Kloroform pa dyshim që përbën infalacionin e fjalës sëmundje e kohes,dhe nën këtë lajmotiv,shtjellat dhe ngrehinat e perdes diktatoriale,denancohen me guxim,me objeksion të plotë,me qëllim të mirë përcaktuar,që kjo e keqe e madhe të mos përsëritet.

Kloroform në pamje të parë tingëllon si një përcjellje e imazhit të shkuar,e nje mënyre jetese të kryqëzuar ende pa lindur,por po të depërtosh në thellësi, kupton sublimitetin e autores për të mos patur shndërrim në formë dhe përmbajtje të fenomenit,por dritësi dhe intelektualitet për ta trajtuar dhe goditur.

Sigurisht që ky këndvështrim paronamik,ka një autoritet krijues,mbart një mesazh të madh dhe të gjerë,shtjellon dritëhijet dhe anatemon sakrificën e brezit të vet,dhe për më tepër ka modul trajtese dha anë kompozicionale,që për nga paraqitja grafike dhe gjetja stilistike ,ka vetëm një emër,dhe ky emër quhet Klara Buda.

Brishtësia dhe zjarri i shpirtit në poezinë e Bajame Hoxhës

Portat e shpirtit” , spektri poetik i Kozeta Zavalanit, që reflekton pasqyrimin interkulturor dhe interintelektuale grua.

Jozefina Traboini, perandore e shpirtërave progresive të gruas intelektuale shqiptare!

 Patetizmi i një shpirti të thellë lirik në poezinë e Dashnor Selimit

Genta Kaloçi është nga ato autore, e cila e ka shndërruar artin e saj poetik në prelud të filozofisë jetë dhe mesazh të ndërgjegjies njerëzore.

(Këndvështrim rreth Vëllimit Poetik “Nën petkun e vdekjes”)

nga Agron Shele

https://gazetadielli.com/genta-kaloci-arti-poetik-si-prelud-i-filozofise-dhe/

Poezia është substrakt i ndjesisë më të thellë shpirtërore dhe si e tillë ajo ejkalon dhe fluidizon emocione dhe ndjenja të papërsëritshme. E parë në këndvështrimin shumëdimesional të ndërtimit dhe strukturës së ngritur, mesazhit, formës (përmbajtjes) dhe gjetjeve do të kuptojmë menjëherë një poezi ndryshe, një poezi e ngritur mbi përvojë të madhe të analitikës dhe psikikës së fjalës, një poezi e konceptuar aforikisht dhe për më tepër një poezi e sugjesticionit dhe teknikës më bashkohore sot. Që në titull autorja Genta Kaloçi vjen me anaforën e petkut, perdes hije që shoqëron jetën dhe nëpërmjet boshtit të saj poetik e sfidon këtë ndjesi, e kanalizon si një proçes që tjetërson dhe transformon, por kurrsesi që shkatërron. Ripërtëritja e jetës, përsosja dhe emancipimi shoqëror janë detabest i gjithë zanafillës krjuese të autores, ku sigurisht nëpërmjet vargëzimi partiturë fjalësh japin tablo të qarta, me shumë ngjyrime, kontraste dhe përthyrje koloritësh në esencë dhe ide. Vëllimi poetik ka ndërthurjen dhe veçanësinë e të shkruar art, ka simbiozën dhe modalitetin më bashkohor, ka filozofinë dhe përqasjen e kohezionit krijuar, ka psikologjinë dhe analitikën e proçesit përjetues. Rrallë bie ndesh me kreatura të tilla krijuese, rrallë ndeshesh edhe me peotikë anaforike, ku mendimi sintetizohet në urtësi dhe urtësia në model jetësor emancipues, për atë që shkon dhe për atë që ringrihet. Shpesh ndeshemi me kritikën e veprës në forma strukturale por dhe figuracionit, kritikë që shkon për shtat me analizën e vargjeve ose të veprës në tërësi, por këndvështrimi më i thellë na çon në të tjera percepetime, të cilat fillojnë me vetëdijen, ndërgjegjien , dhe filozofinë ku mbështetet vepra letrare:

A nuk është ndjesia dhe bota shpirtërore ajo që na çon drejt idesë?

A ka ndërgjegjie të plotëformuar për të thyer mitizmat dhe konceptin kohë?

A ka një kontur të qartë ku duhet mbështetur risia?

Këto dhe mori të tjera pyetjesh gjejnë përgjigje në këtë vepër poetike, gjejnë frymën e objeksionit dhe diskutimit për natyrën se si janë sendërtuar, përbëjnë thelbin e koherencës së re letrare që po fryn dhe për më tëpër hedh tezat e mënyrës më të re shprehi qoftë në formë qoftë dhe në përmbajtje.

Vëllimi poetik hapet me poezinë “Jeta”, këtë ekuacion dëshirash dhe dimbjeje, sikurse shprejet autorja, këtë sigmatizim dhe mundësi të dhënë, dhe përse:

për të lënë gjurmët e hapësirave të pakufi, njohje.

Spiritualizmi, si forma më e qartë e shprehisë shpirt, vesh me nuanca dhe kode gjithë këtë perfomancë krijimi , e zbret atë tek lexuesi me idenë e glorifilimit për të gjithë, dhe së fundi kjo ndjesi shprehëse shkëputet ngë vetja përt tu bërë pjesë dhe lançim i dritëthënieve më të larta mendim.

Harmonia peotike shëtit dhe ushqehet në të tjera lëndinaja muzash, në të tjera gjetje profarme dhe kontraste shoqërore, tek dobësia njerëzore, kjo e përshpirtshme ndjesi që e zhvesh njeriun nga metamorfozat madhështi, tek ndërgjegjia, si pjesë e proçesit të vetëdijes dhe pranimit të rregullave të vendosura nga po vetë ai, tek dija, ky proçes njohje dhe përnjohje që nuk njeh kufij, tek hyjnorja, kjo përkryerje që e jep dhuntia e të qënurit njeri.

Është befasuese, grishëse , por dhe tërheqëse kjo mënyrë tjetër e të krijuarit poezi, shkrirjes së saj në analogji percepetimi dhe ndërthurje idesh psikologjike botëkuptimi, këndvështrim që kapërcen nëpër qerthullat metafizikë dhe njohjes së thellë të elementëve sugjestionivë të karakterit dhe vetë universalitetit në tërësi. Humbja, Vetmia, Hiri im, sjellin një përthyrje mendimi, i cili në fund bën përmbysjen e madhe të idesë fillestare, duke mbjellur shpresën e besimit, por dhe duke sfiduar realitetin momenetal gri!

Sigurisht që përbrenada këtij vëllimi zë vendin e saj edhe lirika, e cila vjen nëpërmjet detratimit mish dhe shpirt, vjen si proçes i ndjenjësisë më të bukur, vjen si ëndërr e bukur vere dhe zbret kumtrit të yjeve si shtojzovalle:

***

Ti dhe unë,

dy copa akulli

në saharën e epshit tonë.

***

Ti dhe unë,

dy shpirtra të dlirë

të humbur

në mëkatin përrallor.

I endur rret mrekullisë poetike të autores Genta Kaloçi, e cila ravijëzon nëpërmjet shpirtit etik, esencial, të lirë, psikologjik dhe filozofik, nuk mund të mos vësh në dukje këto elementë thelbësore, nuk mund të mos nënkuptosh risinë e re krijuese, nuk mund të mos veçosh apo hulmutosh veprën e saj “ Nën pekun e vdekjes”, i cili me të gjitha ornamentet që e shoqërojnë , gjetjet, dhe risitë që sjell, i shtojnë edhe një gur më tëpër kalasë së madhe të Letërsisë Shqiptare. 

Mozaik vargjesh në partiturën poetike të Dashamir Malos

nga Agron Shele

Vëllimi poetik “Ndoshta” i autorit Dashamir Malo vjen si shrehje e frymës dhe dhe ndjesisë poetike që prek kostelacionet më të larta të shpirtit, prek me brishtësinë e fjalës dhe ejmotivet e jetës, për tokën, dhimbjen, vendlindjen e fshehur mes majash mjegull dhe për të bukurën.

      Dashamir Malo

Kjo lloj poezie e ardhur si sublimitet i një shpirti estetik dhe shpërthys dallgëzon njëlloj si valët e Jonit dhe shfryn shkulme brengash, mall të patreguar për atë që shkon dhe përvuan eremine vedlindje, flakë pasionesh e dëshirash, si dhe rikthehet e mbetet tek e thjeshta përditshmëri jetë. Leximi i këtij vëllimi poetik përpin me një frymë, të shëtit nëpër mistizmet dhe gjurmët kohë e paskohë, të zbret tek agu i ditëve rilindje dhe të çon përtej muzash perëndime.Që në fillim ndeshemi me gjetjet dhe stilistikën e veçantë, stilistikë që produkton vetëm një penë elitare, për të humbur mes ngjyrimesh dhe muzikaliteti fjalësh, të cilat tingëllojnë pareshtur si një fëshfërimë e largët. Fjalë pas fjale e varg pas vargu kupton ndjesinë dhe boshtin poetik që përshkron vëllimin, kupton thjeshtësinë e ngritur në madhështi, kupton magjinë që prek me nota fjalësh kupton hapësirat dhe përmasën e vargjeve.Vargjet e lira si vetë liria e pafund e shpirtit që ka tjerrë fijet mendime rrjedhin e rrjedhin diku zhurmshëm si shirat e rrëmbyera të vjeshtës, diku qetësisht si krojet e ftohtra pikërim, diku ëmbël si kënga e zogut harbim, diku egër si piskama e trimit kushtrim, diku dhimbshëm si dashuria e parë harrim. “Ndoshta” jep kuptimësinë e parë të një dualizmi të përbrendshëm, i cili shtjellon pas kuintave mëdyshjen dhe diskutimin rreth gjithçkaje, por thellë thellë zhyt në hamendsione dhe devijëzon tedencat dhe abstraksionin e profarmës poetike dhe filozofike.Në mënyrë krejt intuitive përmbyllja e vargjeve mbjell shpresë, ngre kolritë ylberistikë mbi harqe shpirtrash të trishtuar, risjell magjitë e netëve prushëzuar, rizgjon sirenat e fjetura buzë mbrëmjesh dhe çel mijërë kurora trëndafilash. Shtjellimi poetik qysh në fillim formëson idetë bazë dhe të qëndrueshmëe se larmia krijuese qëndërzon në tabanin dhe rrënjët e të parëve,tek epika dhe tragjikja e tyre, tek toka, gurët dhe murnajat gri që u qepen kodrinave dhe flenë poshtë këmbëve të maleve:

“toka ime është atje

toka ime e mbuluar me vetmi tragjike

toka ime

tokë e gurë bashkë “

dhe për të lakonizuar përmbylljen sa epike por dhe kaq shpresuese, hark kohor që ndan me shkuj por sintetizimi dhe paraqitja grafike jete vetëm brenda dy vargjesh:

“pas etheve të etjes (e përvuajtur , e plagosur dhe e etur në shekuj)

dhe të pritjes “( shprësës tek e nesërmja, besimi tek e ardhmja )

Në po këtë bosht poetik lëvrohet edhe poezia Kangjele (Këngë), e cila zbret nga mitizmet më të thella të legjendave dhe ringre burrat e maskruar tinëzisht për të nisur këngët e vjetra ilirishte dhe për të vërtitur fustanellat e bardha burrërishte.

Kanë mbetur në Shën Thanas

me gurë gri ca varre

me lavdi mbuluar

qarkuar me qarre

dhe për të vazhduar më pas:

“pas shumë mote shkuar

u ngritën nga varri

prapë ushtoi kënga

ja atje tek qarri

isua e përzishme

nisur nga dodona

ardhur kaq e gjallë

gjer në ditët tona “

Toponime të tilla si Kangjele, Sheshkalor, Gjon Zi, Gjok Maç, Triviza etj etj shprehin më së miri trasmetimin e ruajtjes së emërtimeve të brezave dhe ruajtjen me fanatizëm të kulturës së lashtë , të cilët mitikisht janë ngritur nga varret dhe kanë bërë historinë tonë shqiptare.

Shtrishmëria e hapësirës poetike nuk mund të mos kapërcejë dhe të mbetet tek nëna, ku njëlloj si dhimbja eseniane autori e ngre në kult dhe vendos paralelizma me bukurinë dhe tejpashmërinë më mahnitëse sikurse është lulja:

“Fillikat nëna ime atje në Përmet

gjithë ditën kuvendon me lulet

në ballkon

kur shkoj

lulet më flasin me gjuhën e nënës

nëna më flet me gjuhën e luleve”

le të hyjmë më në brendi dhe të ndeshemi me elementët sinjikativë, me ndjesitë dhe ornamentet e shpirtit me brengën e poetit dhe pasionin me dlirësinë dhe beftësinë, me gjetjet dhe ravijëzimin e vargjeve, me trishtimin pikëzim vjeshte dhe lirikën përtej blusë së nimfave joniane:

“e di

ti do të vish

pranë Jonit kaltëruar

me Diellin në sy

me Botën

në duar”

ose

“Më josh stina jote

stina jote

që i ka të katër stinët

brenda”

Vargje domethënës, shprehës, përthyes, me shumë botë dhe ngjyrime dhe figuracion të dhënë në kontraste katër dimesionalë, si vetë katër stinët me akullin dhe zjarrin, me farfurimen lule dhe bulëzimin e trshtshëm.

Poezia e Dashamir Malos është një poezi e konsoliduar, ai tashmë vjen me vëllimin e katërt poetik dhe me përkthime të poetëve të njohur, ai vjen si mbrujtje e një plejade të re poetësh dhe uragan mendimi bashkohor dhe si i tillë ai përqas dhe pëcjell universalitetin e poetit modern sot!  

          Maja malesh, thagmë Jonike   (Poezi)

Elementët filozofikë dhe kuptimi estetik i poezisë moderrne sot

 Këndvështrim mbi vëllimin poetik “Maja malesh thagmë Jonike “ të autores Irena Gjoni.

nga Agron Shele

Poezia tashmë me gjithë perfomancën e saj, ka hyrë në moderaturën e re bashkohore, është bërë më sugjestionuse, më bëfasuese, më e ndjeshme, më prëkëse, më figurative dhe sigurisht edhe më filozofike, duke u shkëputur kështu nga traditat e vjetra, të ngurta, por dhe nga kohezioni i nevojave dhe rrethanave historike apo politike, domosdoshmëri por dhe devocion i poetëve për t’ ju përmbajtur etapave të vetë zhvillimit tonë shoqëror. Si pjesë dhe integral i hapësirave të krijuara, pra i lirisë së plotë të ndërgjegjies krijuese vihen re nuancat dhe tedencat e spektrit tjetër poetik, spektrit të një poezie universale, gati kozmike, e ngritur nga infiltrimet e përtej ndjesisë duke e bërë atë edhe më estetike.

Nisur nga kënvështrimi më i thellë, konceptimi , analogjia e të shprehurit, por edhe stilistika e përdorur në vëllimin poetik “ Maja malesh e magmë Jonike “ të autores Irena Gjoni, kupton frymën e re të një poezie ndryshe , poezi që ka autentitein krijues dhe metafizikën e mendimit, ka hapësirën e pamatë dhe muzën, ka sinkronin e mitizimit të jetës dhe gërshetimin e vizualitetit paraqitje, ka objeksionin e zhvillimeve të këtij proçesi dhe ideimin e të nesërmes poezi shqipe. Mbarë vëllimi i saj përshkohen nga një bosht poetik i qëndrueshëm, me dritëhije dhe drtëthënie të shrehura në formën më të lartë artistike, me gjetje dhe risi të re krijuese , me detratime dhe dallgëzime Joniane shpirti, me thellim dhe përnjohje të elokuencës së fjalës estetike. Nëse do të hiqnim vija paralele për të fragmentizuar mesazhet, për të dhënë kontekstet, për të drejtpeshuar qartësinë shprehëse do të ndeshemi pambarimisht para të njëjtit fluks dritash, para të njëjtës telajo, e cila harpon natyrshëm fjalët ngjyra dhe tejçon pareshtur koloritët më të ndritshëm . I gjendur përballë kësaj prurjeje, e cila në dukje ngrihet mbi ndikimet e mitizmit jonian dhe elegjive nimfa deti dhe sirenash, elegji qe vijne me zanafilla homerike dhe balada te koreve teatrale të Butrintit, formëson idenë e ndërthurjes së antikës me modernen, shpirtin patetik të bukurisë jetë që stiset nga margaritarët e kurorës së vetë “Dea-s” dhe ndërthurjen e elementëve natyrë, maja malesh, gjethe ulliri, petale lulesh e magmë jonike.

“Madhështia e një mbijetese
matet me hapësirat
e ëndrrave të pushtuara”

Vetëm përbrenda këtyre tre vargjeve kemi përmbledhjen metafizike të vetë përvojës dhe proçesit jetësor, e cila e dhënë sinjifikatisht, me kaq fuqi shrehëse, dhe e koncentruar kaq grafikisht, jep mesazhin e madh të mundësisë dhe kuptimësisë së të qënurit, të rendjes dhe të mbjelljes së gjurmëve të vetë egzistencës. Ravijëzimi i kësaj kryethenieje vjen me tedencat e një depërtimi të thellë, përnjohës së vetë natyrës qënësi, perifrazon qëllimin e misionit, parabolizon me kufijtë mitikë të hapësirave dhe për më tepër e vendos “atë” jo si posedus i sentimentalizmave apo dëshirave të shfrenuara , por posedues dhe paraprijës i ideve dhe qëllimeve gjeniale, për më shumë vetëpërsosje. Rrotullohemi përsëri rreth këtij trekëndëshi ideor dhe botëkuptimor , i cili në paratezë të plotë jep aparenca kodike filozofike, jep këndvështrimin e autores përtej kornizave imagjinatë dhe përafron atë pranë komponentëve të arsyeshme dhe logjike.

Të njëhtën shtjellë zhvillimi gjejmë edhe tek poezia “Retë në muzg po digjen si kështjella ”. Ideja e të qënurit, përjetuarit, ringritjes si feniksi nga hiri i rikrijimit, për të sublimuar qëllimin e madh, atë të përsiatjes së brezave, pra të proçesit të pakthyeshëm, plotësojnë më së miri veprimin dhe mendimin në hapësirë dhe kohë.

Natyrisht lind pyetja e thejshtë: A shërben kjo risi si model i së nesërmes poetike?

Pa dyshim që këtu ka karakter dhe zhvillim tjetër poetik, ka traditë të re dhe stilistikë, ka shtjellim të qartë të idesë dhe figuracion, ka elasticitet dhe përthyerje të vargut në formë dhe përmbajtje, ka frymëzim dhe produktivitet mendimi, ku sigurisht tërësia e ketyre elementëve të çojnë në idetë fikse se pas këtij proçesi krijimi ka dhe shumë gjurmë që tregojnë dhe përflasin për bazament mbështetje, pse jo dhe model të ri frymëzimi për plejadën e re të poetëve që pasojnë, ripërtërijnë traditën më të mirë letrare dhe e përsosin për ç’ do ditë edhe më tej.

Një tjetër element që duhet shtjelluar për poezinë dhe gjetjet profarme të autores Gjoni është edhe mendimi filozofik, i cili i parashtruar me antiteza shpreh formimin estetik, kontemporan, dhe psikologjik, shpreh spiritualizmin tejpërshkus , për të shkuar edhe më tutje, gati në nëndijen më të thellë , shpreh nocionin e elementëve bazë ( konceptimin) dhe të gjithë këta komponentë (mungesë, heshtje, vegimi, verbimi) konvergjojnë tek burimi i zbardhjes së shpirtit, “drita” ,(shpresa dhe besimi i paskohës më të ndritshme).

Një tjetër formë krijimi është edhe absorgimi, mohimi i plotë i realieteve të errëta dhe kjo bëhet me subkosheincë të ndërgjegjëshme . Fshehtësia e ëndrrës, demonët ( retë e zeza që kaplojnë shpirtrat e trazuar, të trishtuar, të lodhur e të dërrmuar ), dhe pastaj përmbyllja e gjithë këtij harku kapërcen nëpër kufijtë e prerë të absurdit, monologojnë me dyzimet e shpirtit dhe përçojnë nëpërmjet plasrave të paskuntës, shiritat e besimit dhe shpresës.

Sa kuptimplotë që qëndërzon filozofia dhe kuptimi thellë njerëzor, po kaq figurshëm mbizotërojnë edhe elementët lirikë, elementë të cilët shprehen nëpërmjet bardhësisë së shkumës dallgë, (Afërdita), nëpërmjet syve të përvëluar të horizonteve që digjen përtej qiejve, nëpërmjet eliksireve të perëndive, nëpërmjet erosit të pjalmimeve, nëpërmjet minaturës së Trojës përjetim (Helena), nëpërmjet stinës së pestë, zjarrmive të ngritur mbi yje etj.

E gjithë kjo buqetë poetike e servisur me kaq elokuencë dhe dinamizëm nga autorja Gjoni shpreh padyshim arritjet dhe kulmet e artit bashkohor shqiptar sot, shpreh ngjyrimet e kohës dhe sfidat drejt rrugëtimit poetik të së nesërmes, shpreh fizionominë e thjeshtësisë fjalë dhe madhështisë së magjisë art, shpreh filozofinë e mendimit më të përparuar dhe modelin poetik të së ardhmes.

Ikona të thyera, si imazh poetik dhe risi për poezinë e sotme bashkohore shqiptare.

Nga Agron Shele

Shpesh herë kur vizitoj bibliotekën time nuk e di pse dora më shkon tek vëllimi poetik « Ikona të thyera » të autorit Gentjan Banaj. I kam rilexuar disa herë poezitë dhe sërish më duket sikur diçka ka mbetur ende për tu riparë, ose duket sikur diçka ka mbetur pezull në hamendsionet dhe parafytyrimet e mia, për mënyrën dhe këndvështrimin artistik rreth këtij libri. Në poezinë e tij takon dhimbjen dhe mallin, takon dramën jetë dhe përvuajtjen, takon rrebelimin dhe pasthirrmat dhe në pamje të parë duket sikur mbart shumë trishtim ose shumë shtjella gri që përfshijnë qiejt e muzës poetike të autorit, por këto nuk janë mestastaza që prodhohen nga kreativiteti individual, por krahët e errët të përjetimit të një shoqërie, e cila në misionin dhe gjykimin profarm të poetit , identifikohen si vlera të krisura, ose ikona të thyera. 

      Gentjan Banaj

Sintetizimi metafizik poetik gërshetuar me hermetizmin përbëjnë stilistikën që e veçon këtë zë poetik tashmë të njohur, qoftë në formë, qoftë në hapësirë, por edhe në mënyrën konceptuale, si idol të përcjelljeve dhe mesazheve tejet ndjesore . Që në fillim ndeshemi me një titullim sa grishës, por dhe kaq befasues. Diçka ka ndodhur. Imazhi është shprishur. Ikonat janë rrëzuar dhe thyer .

« E sërish në drita krismash
Zeusi na ndiqte në harresë,
Të ikur, të anuar, vajtueshëm
diku midis humbjes dhe rënies. « 

Kapërcimi i shpejtë i fateve ( ikje, anuar, përvuajtur), ringrihet dhe përndiqet deri nga krypersonazhi mitik (Zeusi), njëlloj si në lashtësinë e mjegulluar, por që çuditërisht përsëriten e ripërsëriten njëlloj edhe sot në kohët më moderne . Në paratezë të ravijëzimit të këtij mendimi ndeshim sindromën e dritës, e cila në këtë rast nuk shfaqet si bardhësi surreale, por si flakë krismash, po e njëjtë me flakën e rrufeve kur perënditë përndiqnin njëri tjetrin, dhe në përmbyllje dozohet rënia, përhumbja apo thyerja e ikonës .

është domethënëse por dhe karakterizuese për të kuptuar strukturën e këtij vëllimi poetik, boshtin që e përshkron atë, kolonat në të cilat ringrihet kjo vepër dhe jo pa qëllim skematizimi saj ndahet në katër nën tituj, që thjesht mund ta përkufizojë +1 mbi tredimesionalin e zakonshëm artistik.

1- Laku i karafiltë

Kapitulli hapet me poezinë « Pa titull », dedikuar birit, e cila në formë grafike krejt tjetër nga ato që jemi mësuar të shikojmë shpesh , por e sjellë në mënyrën postmoderne, me vendosje fjalësh figurativisht dhe estetikisht, shpreh ndërvarjen dhe intuitivitetin e gjallimit të jetës.

« ...në çengelin e përmbysur
gjalloj për ty
i varur atje »

Sigurisht që shtrishmëria e dashurisë për njerëzit më të shtrenjtë padyshim që do qendërzojë edhe figurën e nënës, figurë që nëpërmjet tespijeve lakonizon ditët , pastaj ylberet psherëtimë, rrudhat dhe thinjat dhe sikurse thotë autori : dhemb / sa dhimbje ndjen një nënë ? 

« Nën bekimin tënd u gjunjëzua çdo burrë
I mbrojtur nga mëshira që ty ta vodhën hyjnitë. »

Këto vargje janë një tjetër dedikim për nënën, një kapërcim që shkon përtej perëndive, e ringre atë në piedestale hyjnish, për të përunjur forcën dhe karakterin e çdo burri.
Vlen të theksohet se në këtë lloj poezie ka një sendërtim prefekt vargjesh, ka dhe një subkoshiencë që depërton magjishëm dhe kjo mënyrë e të bërit poezi shpreh natyrshëm, forcë vargu, mendim, dhe filozofi.



2- Absurd mbijetese

Poezitë e përfshira në këtë kapitull absorgojnë drejt mendimit filozofik dhe ideve të thella dhe në mënyrë krejt instiktive të çojnë në vizonialitetin por dhe iluzionalitetin e fjalës, metaforikën dhe simbolikën e saj, deshifron kontrastet bardhë e zi, (ditë-natë ) kontraste jetësore dhe menopauza të përditshmërisë, ose objeksioni i kontrastit (perëndim -agim), që më së shumti përqas tablotë e beftësisë ikje dhe atë të rilindjes shpresë .

« Ag,
zbulohet pak nga pak trupi i ditës »

E bardha dritë zbret dhe përhap magjinë jete, vjen ashtu në vagullim por e sigurtë dhe dal ngadale zbardh besimin për rifillimin e një dite të re. 

Dhe në vazhdim :

« Jeta të kryqëzon 
Pas ngjarjeve të mëdha »

Përditshmëria rrëmben në kuptimin fizik dhe shtyn përherë e më tepër drejt dëshirës, qëllimit, sfidave të përballjes dhe jo pa shkas autori i quan kryqëzimet e jetës, sepse instiktivisht të gjithë jemi skllevër të iluzioneve dhe pasioneve të ngritura.

Dhe së fundi :

« Vdesim nga pak
duke i ikur agimit »

A ka rënë poeti në nota pesimiste ?

Të gjithë vdesim nga pak, të gjithë shuhemi ngadalë, të gjithë i largohemi agimit dhe shkojmë drejt kujt ? Hiçit apo asgjësë. Këtë e deshifron vetë titulli poezisë, « Muzg ».

Në të njëjtin bosht vërtitet edhe poezia « Bardhë e Zi », të cilën për trajtesë koshiente nëse do përgjithësohej në kuptimin panoramik do impononte analitikë të drejtëpërdrejtë si : poezi e iluzionit të trishtë, e veshur me ereminë e përbrendshme të gjendjes fillestare kur është shkruar, përshkohet nga nota të thella pesimiste (ëndrra tymi , mesnatë e errët, agim i trishtë ) etj etj.

« Në sfondin e zi shquhen mirë
ëngjëlli e djalli tek uni »

Duke u nisur nga analogjia e këtyre termave por në depërtimin psiko-analitik do shikojmë se edhe përbrenda kësaj errëtie ka një fokus drite, ka diçka egzistenciale, ka qënësinë që edhe në momente të errëta e shquan dhe e drejton.

3-Maria e kaltër

Vëllimi poetik i autorit Banaj përshkohet edhe nga boshti i fuqishëm lirik, ku metaforat , simbolika, kompzicioni, tablotë ngjyra shumë, percepetimet e fluidizuara, ndjesitë më të thella, brishtësia e fjalëve si dhe elokuenca e përdorur e bën tejçues të inspirimeve dhe emocioneve të forta . Në kontrast me kapitujt e parë këtu ndeshemi me ndjesi të pazakontë dhe befasi, me temperament dhe shpirt estetik .

« Maria
Avitet në një mug
Rizgjon një shenjt të përgjumur
ikën e kaltër, qielli rrugë...
Ave ylber në mug...
Maria »

Përbrenda këtyre vargjeve ndjenjëa sinkronizohet e kaltër, rend nëpër qiej rrugë, rizgjon ëndrrat më të bukura gati deri në shenjt dhe mbetet ashtu, e kristaltë, e bukur, magjepëse, e përjetshme .Në vazhdimësi ndeshemi edhe me nota të tjera pateizmi, me dlirësinë dhe pafajësinë e ndjenjës, ndeshemi me zjarrminë dhe përjetimet teje ndjesore, gati në shpërthime eseniane :

« Një ditë në vdeksha
dhe në varr të zi
Tek një fije bari
shpirti do t' më rrijë »

Ky është amaneti i dashurisë, i këtij sublimi deri në flijim, por që endet me shpirtin, përtej kufijve të jetësisë .

Bibël Urie

Pjesa e fundit e vëllimit poetik shpreh botëkuptimin dhe këndvështrimin e plotë të autorit rreth problematikës shoqërore dhe vetë fatit të njeriut, ngre zërin ndaj fenomeneve dhe paranojës që bren çdo ditë vendin, merr atributet e misionit që përfaqëson dhe lufton, si Krisht për shpëtimin e botës nga errëtia, nga demonët, nga e keqja, nga ligësia dhe nga absurdi. Nëpërmjet zbërthimit ideo-artistik të vargjeve kuptojmë edhe dimesionalitetin dhe formimin e plotë të autorit, i cili si qytetar, si intelektual, si poet, si njeri i shqetësuar tregon të patreguarën, dhe këtë jo në mënyrë spontane ose të ndërvarur nga çasti, por me koshiencë të plotë, me ndjenjë dhe mjeshtëri ringre fjalën në varg dhe vargun në art.

« Fjalë
si ushtarë medalje keni hak
Por, sa u shpreh me ju, ndjenja
Zemra ?
Ajo ...vulos me gjak... ! « 

Njeriu , si individ dhe qënie, jepet në konceptim universal, si trup dhe shpirt , si ndërgjegjie dhe memorie.

« I nëmuri me padashuri »

Pse kjo pjesë e errët rishfaqëse ?

Për të vazhduar :

« Myket për zërin
Ku s' ka tingull shpirti. »

Ndoshta qënia njeri është shkëputur nga qënia shpirt dhe mendimi më i parë filozofik të çon në proçesione të tjera, ato të kuptimeve primare tashmë të shkëputura ngë kuptimet sensuale.

« Shpirti uritur
Përtyp mjegulla ere »

Shpirti mbetet shpirt, dhe përherë mbetet në kërkim të ndjenjës, vlerës dhe ashtu i përhumbur pas vesit apo përjetimeve momentale endet në zbrazëtinë haluçionale. Mesazhi poetik është më se i qartë :
Njeriu është në rrezik ! Poeti i bën thirrje që të ringrihet mbi unin dhe të sendërtojë vlerat shoqërore dhe humane.

I gjithë vëllimi poetik megjithëse ndahet në katër pjesë është unik, universal, ngre telajo ngjyrimesh dhe për më tepër farfurin muzën më të thellë krjuese.

« Ikona të thyera « vjen si pjesë e fonetekës poetike të përzgjedhur, mbart esencën e mendimit të sotëm letrar postmodern , ka gjithë hapësirën dhe përmbajtjen e një vepre letrare të mirfilltë dhe si e tillë ajo shënon një pikëkthese për poezinë bashkohore shqiptare sot.

Katarzë e vonuar që sfidon dashuri njerëzore 

(Mbi romanin “Përtej perdes gri” – Agron Shele )

nga Dr. Zejnepe Alili – REXHEPI

Epilogu si shtjellim

Të bësh një përmbledhje ngjarjesh mbi romanin “Përtej perdes gri”, të Agron Sheles, duhet gjurmuar, jo vetëm në thellësitë e subjektit, por edhe në disa pika fillimmbarimi rrëfimor. Me anë elementesh narrative, mbështetur qoftë edhe vetëm te një personazh, qartë shtrihen korrelatat e ecejakeve jetësore, ku vetë personazhi shryn ngarkesa fajësie, përmes të cilave tragjikja përvidhet për të mbetur si shprehje qendrore e përmbajtjes. Personazhi si Adriana, është boshti rreth të cilit ngrihet skena përtej perdes gri, ku faji dhe pafajësia i mprehin kthetrat e dyluftimit. Ajo e kupton se jeta braktiste, por kurrsesi të harronte. Në këtë ngjarje preken ca zona të ndaluara të problematikës së shoqërisë sonë.
Nuk do ta konsideroja të zakonshëm fillin e analizës së romanit, nga Epilogu. Mirëpo, nisma e rrëfimit me anë frazash të kombinuara, si monologu e më pas dialogu, për të vijuar me rrëfimin në vetën e parë si zë autorial, pastaj në vetën e tretë, ku personazhi femëror e vijon rrëfimin, duke e mbyllur me epilogun. Një personazh si Adriana, pëson dy gjendje mendore, duke marrë parasysh faktin e involvimit të saj në ngjarje, megjithëse ajo e mban çelësin e rrëfimit, duke e hapur dhe mbyllur atë, në kohën që i duket e arsyeshme. Nuk e di, nëse kjo përkon me shprehjen e njërit nga personazhet: “Të kisha thënë, femrat janë krijesa që mbyten në egoizmin e tyre”.

Në romanin “Përtej perdes gri” trajtohen ngjarje të dhimbshme e dukuri tmerrësisht të hidhura, nëpër të cilat kalon, pa përjashtim, edhe shoqëria shqiptare. Për këtë, në vazhdimësi, vihemi përballë një dileme të madhe: si mund të shmangen prapësitë e botës? Dhe, jo lehtësisht, konstatojmë! Prapësitë, kësaj radhe, kanë një vendbanim të përcaktuar. Autori, hollësisht përshkruan peizazhe të njohura, të identifikueshme… “Kishte ditë që re të dendura ngjyrë plumbi rrethonin malin e Dajtit. Vjeshtë. Shirat ishin në prag të fillimit të stinës së tyre. Nuk e di pse qëndroja në atë lokal të vogël dhe të veçuar pranë Lanës”. Kështu fillon rrëfimi… Një përshkrim ambienti i harmonizuar tërësisht me ngjarjen, përjetimet dhe botën shpirtërore të personazheve.
Subjekti njohës është definitivisht në duart e shkrimtarit. Përshkrimi nismëtar ofron ngjyrime biografike…, megjithëse linja rrëfimore e ka të panjohurën për pikënisje, si rrëfim i një vajze që rrëfehet… Dhe, ka pse të rrëfehet.
Çdo gjë fillon me përshkrim parapërgatitës, konceptual, për një situatë refleksesh gri, gjë që gjithashtu e përsërit edhe në përmbyllje të romanit. Megjithëse, autori e mbyll ngjarjen me hapy end, në favor të personazheve kryesore, ai në fakt i risjell notat e ngjashme përshkrimore, si në fjalinë e fundit: …Bie shi! Me këtë, siguron mbylljen e një ngjarjeje, por siç duket aludon në vazhdimësinë e një procesi, vazhdimësinë e shumë ndodhive të njëjta, të keqpërdorimit e dhunimit të vajzave shqiptare. Pavarësisht që atë vit: “Pranvera erdhi me lule shumë. Mimozat lajmëruan të parat ardhjen e kësaj stine të bukur, por dhe dallëndyshet s’mbetën pas”, shkruan pak më vonë autori, por tragjedia vjen me përmasa të tmerrshme…, andaj në përmbyllje të romanit i kthehet pothuajse të njëjtit përshkrim: “Qyteti mbulohej me mantelin e errët dhe një qetësi e çuditshme, që rrallëherë përcillte angullimën e ndonjë qeni, apo zhurmën e ndonjë makine të vonuar, tregonte misterin që e rrethonte”.
Si praktikë e mendimit kritik është përshtrirja e vëmendëshme mbi rrëfimin. Denisa “u përball me errësirën e shpirtit të një demoni, provoi shkallën e marrëzisë së njeriut, ndjeu poshtërimin më të madh dhe engjëjt krahëbardhë nuk e mbrojtën, por i dërguan këtë natë madhështore, që të kuptonte shkëlqimin e ditës së re. Mbylli dritaren dhe shkoi para pasqyrës. Donte të rrëfehej, të bisedonte me të për thyerjen e kristalit të shpirtit, për trishtimin e madh që e torturonte, për atë tmerr që shkriu ëndrrat prej bore.” Këtu, vërtet që ishte rrënuar ekuilibri.
Lidhja rrëfimore, kaq e ngjeshur, kërkon më shumë përkushtim analitik. Për të siguruar një qasje më transparente nga subjekti i romanit, jo vetëm që të duhet vëmendje, logjikë dhe përqëndrim i konsiderueshëm që të përballesh me Epilogun, ku tek e fundit bartet tërë pesha e ngjarjes (që të lidh me pikën fillestare), përtej konturave të trishta të skicimit të jetës brenda familjes shqiptare. Dinamizmi i jetës brenda një shoqërie tejet aktive, bën që fati i individit nganjëherë të ngulfatet në vetë lirinë e shumëdëshiruar të të rinjëve, të cilët krijojnë ngjarje, duke e rimarë fatin në duart e veta. Po të vësh në peshore raportet e brezave…, më duhet të pranoj se, ekziston akoma një diferencë ironike në logjikën dhe qasjen tradicionale të zgjidhjes së konfliktit. Si krijues që njeh esencën e realitetit jetësor të botës ku sillet dhe jeton, dhe rrjetin e fenomeneve ku ndeshet me praninë e koncepteve, autori, përdor përvojën ndijore të jetës dhe nënvizon ligësitë dhe dehumanizimin e individit. 

Viktimat e një dashurie të padestiluar

Agron Shele, synon trajtimin e një teme dashurie shumëdimensionale, me një realizim mjaft bashkëkohor. Sot, qoftë edhe përmes artit, sikur na është bërë e zakonshme, që të përballemi me të tilla ngjarje, për shkak problemesh familjare, sociale, ekonomike…, teksa ngjarja e këtij romani është kryekëput rezultat i tëhuajësimit të individit dhe mungesës së dashurisë, e cila më pas bartet si një epidemi që merr jetë!
Në këto vëzhgime kritike njohim fluiditetin verbal të një dashnori të rregjur, kundrejt pritshmërive të një vajzusheje që nuk e ka kaluar pragun e ëndrrave, nga ana tjetër, qëndron dashuria e një çifti, që vijnë më të matur dhe e ruajnë ekuilibrine një bashkëveprimi vlerash për njëri-tjetrin. Të dy çiftet janë postulate të rëndësishme për botën që sodit përtej perdes gri… Të parët: Eltoni dhe Adriana, të dytët: Landi dhe Denisa, janë ndërlidhja e ngjeshur e subjektit, që për tërë lexuesit janë mesazh i rëndësishëm moralizues. Si veprojmë përballë dashurisë, kur dashuritë vijnë të ndryshme?! Ndonjëra lind gjatë një feste ditëlindjeje në “Bar Amerika”, përballë piramidës, e ndonjë tjetër në rrugët e përbotëshme! Atëherë cila nga këto dashuri është e vërtetë? Cila kërkon flijim, vetëmohim…?
Në këtë hamendje përzgjedhjesh, na vjen në ndihmë Landi, një personazh shumë i kompletuar, i cili mes një morie mendimesh të trazuara, pohon: “jeta ka dallgë dhe stuhi shumë më të tmerrshme se deti, por vetëm dashuria e vërtetë vendos dhe rimëkëmb paqen shpirtërore”, ndërsa ky pohim Denisën e bëri të buzëqeshte, sepse iu duk si një thënie profetike e tij. Bashkërisht, Landi dhe Denisa e përfaqësojnë realitetin sipas normave të shëndosha njerëzore, andaj dashuria e tyre përshkruhet kësisoj: “Për mua ti je një det i gjerë, ku dashuria ime do të jetë përjetë në lundrim të sigurtë”, deklaron Landi, përderisa Denisës, dashuria “ia drithëronte zemrën dhe shkaktonte mijëra re”. Mirëpo, dashuritë nuk vijnë me të njëjta histori, ashtu si vetë fatet njerëzore, prandaj dilemat vazhdojnë… Pse dashuria manifestohet në mënyra të ndryshme? A thua, pse…? Kur mungesa e dashurisë na shpie deri në krim?
Katarza po ndodh…, e çuditshme kur ajo bëhet pjesë edhe e një personazhi të marrë (Adriana), megjithëse pak e pazakonshme, prania e ndërgjegjes deri në atë masë. Ishte pikërisht Marta, e cila nguron të pranojë të vërtetën, si rezultat i frikës që tani më e ka mbërthyer nën pushtetin e vet; pastaj Monda, përmes heshtjes sikur e miraton vendimin për të mos u involvuar më shumë në rrezikun e mundshëm; Adriana ngulfatet nën vellon e turpit dhe vetëmohimit të jetës. Një botë e tërë femërore e gatshme për të flakur pozitën inferiore, madje është dhe shumë e mirëpritur edhe përkrahja e Erisës…
Po vjen një ditë, kur në rrethana të pasigurta edhe ”gjumi trembej nga mendimet e trazuara. Gjumi i munduar zbriti me ëndrra të frikshme, të cilat, herë e hidhnin ngrehinave të kobshme dhe zëri i çjerrë përfliste duart mëkatare në atë errëti të pamatë, herë e nënqeshte dhe e përmbyllte përbrenda fatit të imponuar”. Pikërisht kjo ndjenjë, reflektohej krejtësisht e shpenguar në shpirtin e Denisës. Ajo më nuk ishte vetvetja, jetonte në një burg shpirtëror që iu krijua pa fajin a saj. Jetonte midis ekuilibrash të rrënuar ndjesor dhe i bëhej se “Kërcitja e bravës kumboi njëlloj si hapja e dyerve të hekurta nga gardianët”. Këshu, pa ndërprerë “brenda shpirtit të saj luhej melodrama e madhe. Ankthi i përzier me botën e trazuar të ndjenjave, e kishte në një gjendje dyzuese, ku frika dhe pasioni, drithëronin zemrën”. Kjo kërkon trajtim e hulumtime të ndryshme njohjesh. Për këtë nevojitet një hap logjik i domosdoshëm, ku nuk përjashtohet as metamorfoza e përjetimit, sipas mentalitetit. Mos vallë, ajo është inspirim, për të cilin gjithmonë më shumë flasin sytë?!
Si një ikonografi të tërë konceptesh mbi ngjarjen e këtij romani, njohim: çiltërsinë e individit (të riut) që bie në komplikime, si pre e tendencave të vetëdijshme nga përfaqësues të ligësisë, përfaqësime unifikuese në praninë ose përjashtimin e fajit, relativizimi i ngjarjeve serike, të përsëritura deri në fatalitet, finalizime të dobishme mbi projektime paraprake.
Jeta vazhdon, por nuk mund të thuhet se vijon pa thyerjet shpirtërore, pa kujtimet e hidhura…, ngjarja nuk njeh faza të ndryshme të zhvillimit, por e ruan njëtrajtshmërinë narrative. Nga ana tjetër, “Adriana përfytyronte pasazhe të ndryshme: ditën që ishte njohur, më pas xhirot e gjata nëpër bulevardin kryesor, puthjen e parë te “Kodra e liqenit”, dashurinë në kthinën e atij lokali dhe në fund, për të gjitha këto, vuante ankthin e shoqërimit me njeriun e gabuar”. Kjo gjendje: herë e shtynte drejt tij, herë e ndrydhte. Jeta e saj ishte ngatërruar më keq se një lëmsh. Nën presionin e mendimeve të tilla, e vetëdijshme për pasojat, në të cilat ishte zhytur pa menduar fare, Adriana tani më mendon kthjellët, mandje giximshëm i drejtohet dhe Martës: “Është një detyrim që ne duhet ta përmbushim. Ai njeri duhet të ndëshkohet për të mos lënduar nesër të tjerë njerëz”. Ajo më as që mendon për veten, por për të mirën e atyre dhjetëra vajzave që keqpërdoren gjithandej dhe padashje bien pre e një hipokrizie mashkullore që vepron në emër të dashurisë. Po Denisa ishte bindëse: ”…tregoi para gjykatësit ndodhinë e asaj nate të tmerrshme, …dramën e dhunimit të një adoleshenteje”. Këtu edhe shembet bota iluzore e një vajze të pafajshme.
Romani përfshin një diapazaon të tërë kërkesash e interpretimesh, të cilat në zhvillimet e sotme letrare përkojnë me normat globale, të aktualizimit të promblematikave shoqërore, dukurive të shumta negative, si aranzhim përmasash zhvillimore në suaza të shoqërive në tranzicion. Mirëpo, jo të gjithë janë të prirë për të provuar të panjohurën, si ndodhi me Adrianën, kur: “Para syve të saj shfaqej një mjegullnajë e tmerrshme, ku çdo shkreptimë drite, tretej në ngrehinat e përthyera të pasazheve, që reflektonin pasojën e veprimeve të saj. Aty nuk përflitej për imazh apo rregullsi, që duhej të vendoseshin, por për një plagë të hapur, që në çdo çast shkaktonte dhimbje dhe çorientonte gjithë mendjen. Si fije e pandashme rrëfimore mbetet edhe Marta, si ai shpendi zemërbardhë që nuk mund të ngjitej drejt kaltërsive qiellore. Kështu, ideali mbi rolin e arsyes është tipar i kuruar nga tradita e familja, mbi një korrigjim qëllimesh. Arsyeja njerëzore ndikon në veprimin e individit, megjithëse fundi i historisë nuk shënon dhe fundin e idealit.

Aktualiteti dhe ndërgjegjia krijuese “grua “ në Letërsinë shqiptare. 

(Aspektet psikologjike dhe filozofike të romanit “Djalli që pagova për këshillë” të autores Jeta Vojkollari)

Nga  Agron Shele

Romani, për nga vetë natyra si zhanër letrar dhe strukturë ndërtimi  jep mundësinë dhe krijon hapësirën e duhur për një  shprehishmërie shumë më të gjerë, shumë më të thellë, shumë më ngjyrues, shumë më editiv dhe si i tillë ai  përcjell  mesazhe, parashtron ide dhe sjell  modelet   e vetë natyrës njerëzore. Në këtë kontekst dhe i nisur nga pikëvështrime të kompleksitetit dhe tematikës që përcjell,  ndeshemi me forma dhe konstrukte rrëfimesh nga më të larmishmet, me ngjarje dhe botë karakteriale të pasur, me teatrin e hapur të zhvillimeve në kohë dhe hapësirë gjeografike, me  inkluidivitetin psikologjik dhe filozofik, si dhe me percepitimin e mjedisit zhvillues si ndërgjegjie dhe përsosje. Në vija paralele dhe përbrenda gjithë këtyre nocioneve vjen edhe romani “  Djalli që pagova për këshillë” i autores Jeta Vojkollari, i cili që në fillim të beftëson dhe impresionon, të tërehq dhe  imponon lexim me një frymë, të  bën të kuptosh stilistikën e një proze krejt tjetër , shumë më sugjestionuse, shumë më metafizike, por dhe po kaq shtjelluese për problematikën, reminishencat, ringritjen dhe funksionimin e një shoqërie të tërë.

                           Jeta Vojkollari

Këndvështrimi dhe përplasja e realiteteve të ndryshme, përgjegjësia dhe ndërgjegjia krijuese ”grua”, mentaliteti dhe idetë e guximshmshe për të nesërmen, përballia e koherencave të krijuara dhe rrëzimi i tabuve gati të përjetësuara, dritëhijet dhe sindroma dhimbje  në qelizën bazë familje, larmia  dhe referimi i gjithë kësaj shtjelle narrative  rreth psiko-analitikës, janë gjetje por dhe sfida që parashtron autorja për zgjidhje. Tematika e librit përafron por dhe baraslargon gjithë kategoritë shoqërore, i konvergjon mjeshtërisht në në pikë të përbashkët tek kryepersonazhja dhe i baraslargon rrugëve të fatit përzgjedhur, rrugëve që më së shumti përmbyten nga dhuna, egërsia, brutaliteti ,vesi, amoraliteti,  lakmia, etja e shfrenuar për shkëlqim dhe pasuri, e cila për rrjedhojë ngre dhe pikëpyetje që anatemojnë kaotizmin, fenomenin si produkt të çorinetimit dhe nxitjes së debatit më të nxehtë, për atë ç’ farë po ndodh dhe për atë se ç’ farë duhet bërë. Në paratezë të gjithë  trajtimit të kësaj vepre letrare duhet theksuar grafika e ndërtimit strukturor, kompozimi dhe ndërlidhja e hallkave, unisoni plotë dhe harmonia e personazheve, metafizika e tyre si konceptim dhe botëkuptim dhe për më tepër finesa e bisturisë që operon shpirtin e sëmurë  të mjedisit jetësor të tërë.  Zbërthimi ideo-artistik i romanit “Djalli që pagova për këshillë” nuk mund të konceptohet pa detajimet e elementëve përbërës, idesë bazë fillestare  dhe problematikës “plagë shoqërore”, sendërtimit psikologjik dhe konceptualitetit shumëdimesional, përqasje kjo që përkon me suazën dhe iluzionin e intelektuales idealiste, kreative dhe pjesë e patjetërsueshme e lobit inteligjent jashtë atdheut, për një komb sa më të përparuar dhe konsoliduar. Autorja Vojkollari është e shqetësuar, shpesh herë dhe e rrebeluar për atë mënyrë jetese që posedohet nga agravimi patriakal (forma  primitive dhe forca e errët e memories dhunë), denancon monstruizitetin e tyre ( tablot e gjalla  jetësore të krimeve të ndodhura), intrigon nëpërmjet persoanzheve si qënësi dhe frymim i mbrapshtë i disekuilibrit shoqëror dhe ajo ç’ ka është më e rëndësishme nëpërmjet ideve të saj jep alternativa zgjidhjeje ( modele të shoqërive më të përparuara).

Disa nga aspektet psikologjike dhe filozofike të  kësaj vepre që për nga përmasat, shtrishmëria në hapësirë dhe kohë, mesazhi që përcjell dhe tematika që trajton, tematikë e cila përbën dhe radiogramën e plotë të një shoqërie të tërë, të ringirtur dhe ndërthurrur dritëhijeve dhe paskohëve të ndërgjegjies përjetuese por dhe konceptuese :

Aspekti psikologjik i veprës letrare .

Vepra letrare “Djalli që pagova për këshillë”, është një vepër e mirëfilltë social-psikologjike, pasi trajtimi dhe komponentët përbërës deshifrojnë pa reshtur nocionin psiko-analitik të shtresëzimeve dhe kategorive shoqërore, të cilat ashtu të sjellura nga mjedise të ndryshme jetësore konvergjojnë tek kryepersonazhi kompleks, Sabrina. Pështjellimi dhe ndikimet e përditësisë mentalitet e zhveshin Sabrinën nga profesionalizmi dhe e zhysin në një botë të errët, plot intriga, të djallëzuar dhe gati hakmarrëse. Në ç’ do konsultë ajo tjetërsohet dhe barazvlerëson ejmotivet individuale me ato të klientëve, sulmon nga përtej vetëdija cilësitë e tyre më të mira, bie në qerthullin e xhelozive të rëndomta duke u shndërruar në demon. Depërtimi më i thellë përtej minatuturave të ngritura të çon edhe më tej, bëhet më substile dhe thellë në vetëndërgjegjie shtron paratezat e funksionimit të gjithë strukturës së re të rilindur mbi gërmadhat konservatore të së shkuarës. Gjithçka duket se po lulëzon dhimbshëm, fasadash të shnditshme sipërfaqësisht por brendësi muresh të trishtueshme, vrastarë dhe gati apoliptike për modalitetin e ri ku synohet të arrihet. Psikologia përbën gjetjen dhe boshtin përshkues të gjithë psikikës shoqërore shqiptare dhe e parë asnjanësisht dhe nga një model tjetër qytetërus, model nga i cili vjen autorja Vojkollari, kurbëzon dhe pasqyron fatalitetin e familjes shqiptare, shkallë pas shkalle si vetë ndarja e strukturave   klasore .

Aspektet karakteriale.

Tomi, pinjoll i ardhur nga familje artistësh,  lakmimtar, amoral, arrogant, i pa aftë  dhe i etur për lavdi, simbolizues dhe tipizues i karakterit të dobët dhe egoist të individit që kërkon të ngjitë shkallët e piramidës jashtë ç’ do etike shoqërore.

Rakela, aktore e suksesëshme dhe përfaqësuese e një familjeje të klasit lartë, yll që është gjithmonë në ngritje, humane dhe protagoniste, e cila së bashku me Markun, njeriun e shkolluar në universitetin më të mirë amerikan, edhe pse ky i fundit hallakatet në xhelozitë e pakuptimta e rigjen vetveten dhe konsolidojnë një familje të shëndoshë dhe  të qëndrueshme.

Fabiana, vajza e ardhur nga një familje ku sindroma e burrit patriakal , shtyllës së shtëpisë në konceptin më konservator, vendos dhe paracakton jetën dhe fatin e  të tjerëve pa asnjë të drejtë, dyfytyrëson karakterin e deformuar të  burrit lakmimtar dhe të etur pas parasë, aq sa përfundimisht penalizohet për krimet ekonomike të kryera. Ky lloj karakteri ka   helmuar jetën e të shoqes vet, e cila vdes në moshë të re, por nuk di të ndalet dhe kërkon  të denatyrojë edhe karakterin e së bijës me parime të pakuptimta, parime që e çorientojnë jetën e saj, dhe e futin në qerthullin e problematikës më të madhe të rinisë shqiptare sot.

Luli, një personazh tjetër i romanit, një karakter që përndiqet nga familja e vet për vetë tabunë që ka shkelur, dhe si homoseksual ai duhet të veçohet dhe të vuajë pasojën e mentalitetit ku jeton. Bashkëjetesa me Monen, është thjesht një trill i gënjeshtërt, hedh dritë mbi spekullimin që bëhet për përfitim material dhe për më tepër zbardh detaje nga bota kriminale në Tiranë.

Robina, grua tipizuese e mentalitetit të vërtetë shqiptar, e ardhur nga krahina veriore e Shqipërisë për një jetë më të mirë, por që fataliteti primitiv i Remziut e kryqëzon jetën e saj, e zhyt në mjerim dhe dëshpërim, në dhunë familjare dhe keqtrajtim dhe për më tepër në rrezikun e madh, atë të pasimit të kësaj tradite makabër  edhe tek fëmijët e saj. Është qendra sociale ajo që e rikuperon mbrapshtësinë e jetës së saj ose është  zgjidhja e saktë e autores për të sugjeruar këtë lloj ndihme në parandalimin dhe keqtrajtimin e gruas në familje.

Moza  vjen nga shtresëzimi i klasës së vajzave të dhunuara dhe detyruara për prostuticin, të cilat ashtu të manipuluara  dhe mashtruara nga tutorët e tyre shkatërrohen fizikisht dhe psikoligjikisht duke përfunduar jetën e tyre  shpesh herë edhe tragjikisht.

Amanda  është një tjetër viktimë e përditësisë jetë që afron Tirana, e cila përballet jo vetëm me traumat psikologjike të keqtrajtimit të nënës nga njerku, por provon dhe vetë dhunimin fizik dhe mental. Fundi është i tmerrshëm, si shumë raste të tilla që mbushin kronikat e zeza televizive, pasi e ëma, Sadija, e vret të shoqin dhunues dhe vrasës të njohur  me sëpatë dhe përfundon në burg.

Të gjithë këta personazhë përfaqësojnë një botë karakteriale, tipizojnë një familje, shprehin një imazh të jetës shqiptare, e cila e zhveshur nga dogmat dhe perdet e rreme , shpreh natyrshëm krizën e shoqërisë, kriminalizimin e saj, pafuqinë për të parandaluar ekstremitetin dhunë, dhe për më tepër apelon  për mbrojtje, dinjitet, respekt dhe të drejta legjitime njerëzore.

Aspekti filozofik.

Këndvështrimi metafizik i romanit është një tjetër objeksion që përshkon por dhe frymon mbarë veprën letrare të autores Vojkollari. Aty ndeshemi me narrativitetin përshkues si frymë bashkohore, ndeshemi me stilistikën e veçantë që e portretizon por dhe e përfaqëson si autore, me ndërthurjen e rrymave psiko-filozofike dhe posedimin e teknikave gati eksperimentale, me harmonizimin e mbarë personazheve  dhe numrin e madh karakterial, me tematikën aktuale dhe ideimin e një vepre si pjesë e përhershme e problematikës jetë sociale. Jo pa qëllim në krye të ç’ do pjese, ( romani përbëhet nga 3-pjesë dhe 65 kapituj) autorja ka përzgjedhur postulatet e autorëve të mëdhenj Aldous Huxley ( 1894-1963), Jack Kerouac ( 1922-1969)  dhe Ernest Hemingway ( 1899-1961), postulate që shprehin më së miri konceptin filozofik, por dhe unisonin e vetë autores në këto përkufizime ikadeshente, si pjesë e proçesit të natyrës  njerëzore, por dhe efekteve apriori të ndërgjegjies shoqërore. Kjo botë është dhimbje dhe dramë jetësore, është pështjellim dhe refleksion i  nëndijes më të errët të shpirtit, është çast që fluidizon instiktet e pa arsyeshme dhe për më tepër është sakrifikim i rregullave të pakuptimësisë së po vetë njeriut. Shpërfaqja e një tematike të tillë të trondit, të zhyt ndoshta në skenat e dikurshme  mesjetare, ku heretiku në emër të së drejtës apo kauzës së funksionimit të shoqërisë i rrëmbente jetën gijotinash heretikut dhe në mënyrë parabolike dhe kapërcim kohor, sot, i pa morali kërkon të bëjë moralin.  Thelbi i mesazhit është më se i qartë, i kuptueshëm dhe asimilueshëm për të gjithë, frenetik për konceptin  ves dhe përdhunë dhe moralizues për konceptet humane dhe njerëzore. Nuk mund të mos lësh pa lançuar edhe parashtrimin e ideve të shumta që laburohen, si prognozë e një mendësie tejet produktive, por dhe si pjesë zgjidhjeje e korigjimi të gabimit të shkuar, vetëm e vetëm që kjo e  shkuar e hidhur  të mos përsëritet dhe që e nesërmja të trokasë ndryshe. Absurditeti, kaotizmi dhe instiktet e pakontrolluara janë simultantet e shoqërive të varfra, të pakonsoliduara, ndërsa idoktrinimi i ri, i frymave asertive, impulseve filozofike pozitive  përbëjnë jo vetëm mision por dhe përgjegjësi intelektuale, përgjegjësi që autorja e ka bërë lajmotiv dhe dritëthënie nëpërmjet veprës letrare të vet.

Romani “Djalli që pagova për këshillë” i autores Jeta Vojkollari vjen si shqetësim për tematikën më të nxehtë shqiptare, sikurse është krimi në familje, varfëria ekstreme dhe politikat tejet tw gabuara, vjen si  vepër që i bën apel gjithë akseseve shoqërorore për sensibilizim dhe parandalim të fenomeneve më negative, vjen si zë i intelektit grua për mbrojtjen dhe vendosjen e dinjitetit të femrës, vjen si koncept psiko-analitik dhe filozofik për shërimin e kësaj plage me programe dhe ide konkrete sociale, vjen si trajtesë dhe model i ri shtjellimi të ndodhive dhe ngjarjeve reale dhe për më tepër  vjen si vepër artistike që i duhet letërsisë shqiptare.

Shenjtërimi i dashurisë në gjuhëne prozës së Violeta Allmuçës

( Refleksion rreth romanit – Dashuria vjen nga jugu )

Nga Agron Shele

 

“Dashuria vjen nga jugu” është një tjetër roman i autores Violeta Allmuça, i cili për nga struktura se si është ngritur kjo vepër, për nga gjetjet dhe larmia e personazheve, për nga narrativiteti përshkues dhe fryma intriguese e tyre, për nga mesazhet dhe idetë që parashtron, për nga teknika bashkohore e përdorur dhe stilistika e veçantë, për nga gjerësia e përshkallëzimit të insituatave dhe hapësira kohore e radhit këtë vepër prozaike si vepër të një dimesioni të ri, vepër që hap tjetër prespektivë në kulturën e shkrimeve shqipe, vepër që lançon por dhe pasqyron shkallën e lartë të integritetit të letërsisë postmoderne shqiptare. Në këtë kontekst dhe me këtë lloj moderaturë letrare kjo vepër përqas dhe kapërcen në këndvështrim shumëdimesional, qoftë në aspektin lirik, qoftë në aspektin social-psikoligjik, qoftë në aspektin metafizik, pse jo dhe atë të realizmit magjik. Përmbajtja e romanit kalon nëpër qerthuj dhe labirinthe të fshehëta, gati të errëta, të cilat si hije dhe me gjithë oshilacionet që i shoqërojnë vërtiten rreth kryepersonazhit “Tomi S”, tipizues i karakterit pseudo- mondan, që po ringrihet së prapthi në shoqërinë e klasit të lartë.

         Violeta Allmuça

Në paratezë të plotë me idenë përshkuse të këtij romani vihet theksi tek lajmotivi dashurisë, si ndjenjë që lartëson por dhe përjetëson, qendërzon dhe detraton botën njerëzore, mistizon por dhe hyjnon. Përbrenda gjithë kësaj zanafille endet shpirti i vdekur i një gruaje, e cila duket se zbret nga kurmi i antikës më të lashtë, ” Dea-s ” së Butrintit, që sikurse dhe ajo e mbrritur në kohët më moderne me kokë sklupturale përfundon në studion e antropologut Maksi L, vetëm e vetëm që të deshifrojë shenjtërine e dashurisë dhe lirisë. Ravijëzimi i fabulës së veprës të çon në vija paralele tek “Shtëpia e Shpirtrave” , pasi shpirti i Linës njëlloj si shpirtrat e endur për gati tre breza tek Aliende, enden dhe pushtojnë memoriet e sotme, bëhen përherë e më ankthuese, përherë e më intriguse dhe të mbajnë në ankth deri në faqen e fundit. Tematika e romanit është e gjerë, ka gjeografi zhvillimesh, ka universalitetin e mesazhit dhe për më tepër është solid si në formë ashtu edhe në përmbajtje .

1- Mesazhi femëror në botën e romanit

Kurbatura e personazheve vërtitet rreth kryepersonazhit Tomi S, i cili rrethohet nga një mjedis i tërë femëror ( Lina, Fatvana, Radika, dhe Adela).Të gjitha këto personazhe lidhen në fije të dukshme dhe të padukshme me njëra tjetrën, kanë pikën e përbashkët referuese, por kanë edhe largësitë karakteriale që i ndan. Autorja Allmuça nuk e ka të vështirë për të operuar mes tyre, por edhe për të sendërtuar botën e gruas shqiptare në forma, trajta dhe realitete të ndryshme dhe e gjithë kjo tablo vjen plot dallgëzime, mes dashurisë dhe lirisë së Linës, mes nënështrimit dhe përuljes së gruas para patriakalitetit të shoqërisë shqiptare ( Fatvana), mes dhunës dhe poshtërimit të karakterit femër ( Radika), si dhe mes amoralitetit të shoqërisë ( Adela). Gjithë ky sigmatizim ka një ravijëzim, dinamikë dhe hierarki brezash, që trasmetohet tek Maria dhe së fundmi tek enigma e deshifrimit të kodit dhe kuptimësisë së gjithë librit, Dalinës. Fabula nis me Dalinën dhe përfundon po me të, ky është dhe çelësi që ndërlidh të gjithë botën femërore të librit, jep zgjidhjen vendimtare, përthan lotët e kafkës grua dhe rikthen paqen e amshuar, atë paqe që di të falë vetëm dashuria.

2- Prognoza e moralit shoqëror.

Tomi S përbën gjithë prognozën dhe moralin shoqëror të klasës ekonomike por dhe politike në rritje, jep shëmbëlltyrën e karakterit lakmimtar por dhe amoral, përherë në kërkim të pushtetit ekonomik dhe pushtetit politik. Mjedisi që rrethon botën e tij përbehet nga shkëlqimi i vlerës monetare, prestigjit të rremë dhe nuk mund të përflitet aspak për ndjenjë humane, etike apo ndjenjë shpirtërore. Autorja i ka veshur kryepersonazhit cilësitë dhe reminishencat e kastës që udhëheq vendin, fshikollon dhe ironizon mendësinë drejtuese dhe për më tepër me bisturinë e penës së mprehtë i zhvesh këto karaktere dhe i zbulon para gjithë realitetit të dhimbshëm shoqëror . Fataliteti i karakterit të tillë është i pashmangshëm,vdes nga përlyerja e turpit të vet, baltoset dhe përfundon drejt hiçit, inegzistencës, harresës së pamëshirshme që mbulon me tisin e errët dhe zhduk përfundimisht.

3- Aspekti metafizik

Aspekti metafizik i veprës qëndron tek mendësia dhe idetë që laburon autorja, tek konceptimi dhe filozofia e mendimit, tek vizualiteti dhe thellësia e obsesioneve që shoqërojnë karakteret. Dritëhijet që kapërcejnë mistiçizmin kohë parabolizojnë antikën me moderrnen, trajtat me deshifrimet, tezat e hedhura me qëllimet, limitet e kufijve botkuptimorë me vitalitetin e gjeneratës së re që po ndryshon. Vlen të theksohet shtjellimi pasazheve dhe kominikimi i antropologut me kafkën, komunikim që ka një përtejsubkoshiencë, gati apoliptik, të tejskajshëm, eremik, dhe në gjuhën e përtejshpirtshme, gjuhë që do ç’ kofikohej vetëm nga diapazonet e hieroglifeve të rrezatimit dhe lotëve të syrit, gjuha e dashurisë dhe lirisë .

4- Misioni dhe vizioni romanit

Romani është kompleks dhe përbrenda shtjellimit të ngjarjeve dhe zhvillimeve shtron ide, të cilat duhet të konsiderohen si pikëpyetjet më të mëdha të kohezionit që përjeton vetë shoqëria jonë . Autorja ngre paralele midis kafkës së shkëputur ngë trupi dhe tërësisë teritoriale të shkëputur nga atdheu . Kjo përbën realitetin më të hidhur që kanë përjetuar shqiptarët në shekullin e fundit, dhe zgjidhja qëndron sërish në kalendat europiane, njëlloj si koka në laboratorin e Antropologut. Figura e Dalinës, aspak e rastësishme, por sinjikative për zgjidhjen e gjithë nyjave enigmatike, vjen si prelud dhe frymë e shenjtëruar dashurie ( Henri L), vjen si frymë e re paqeje dhe nganjëdhimi për të kapërcyer gjithë atë të shkuar të hidhur ( lotët) dhe rikthyer paqen dhe shpresërimin për të nesërmen e re, por vjen edhe si atribuse e shembjes së mureve të vjetër dhe ringritjes së urave të komunikimit me familjen e madhe evropiane.

5- Dashuria vjen nga Jugu

(Askush nuk mund të jetojë pa frymën e dashurisë ! – autorja)

Kryefjala e gjithë romanit është dashuria. Trajtimi kësaj tematike rrëfehet si ndjesi e bardhë dhe virtyt shpirtëror, trajtohet si bukuri që përul zogjtë në lulet pranverore dhe lirisë njerëzore, si kristal që reflekton kuptimësinë e vetë qënësisë dhe burim i patjetërsueshëm jete . Epiqendërzimi i kësaj ndjenje reflekton kudo ; edhe në pas jetë, edhe në sytë e pritjes që çelin margaritarë, edhe në shpirtin e endur si fantazmë laboratoreve të ftohta dhe të akullt, edhe largësive të pakuptimësisë botë, si dhe në dejet e gjakut të ri që gjallon vazhdimësisë.

Autorja Violeta Allmuça ka hedhur hapin e radhës në suksesin e artit të saj, ka eksperimentuar por dhe lançuar teknikën më bashkohore të shkrimit prozaik, ka shprehur dhe postuluar mendimin më të avancuar të ndërgjegjies kohë, si dhe ka vendosur gurin e radhës në themelin e letrave shqipe.

 Poetika e Jeton Kelmendit, si inspirim dhe meditim i thellë  filozofik.

 Shkëputur nga Libri Eseistik ” Ngjyrime Universale (Ese-1) me autor Agron Shele

Poezia, si atribut i fuqisë shpirtërore të njeriut dhe shprehja më e lartë e fjalës së përzgjedhur, ngrihet mbi të gjitha zhanret e tjera të artit dhe aktualizon si përherë, magjepsjen e saj marramendëse. Brishtësia e fjalës artistike, lojërat me të, beftësia dhe muzikaliteti, kompozicioni   elokuenca shpirtërore tejçojnë magjinë e vërtetë të artit. Nëpër këtokonture dhe me individualitet të plotë shfaqet forca shprehëse dhe stilistika e poetit të ri   Jeton Kelmendi.

                      Jeton Kelmendi

Një paraqitje e tillë figurative shpreh më së miri frymën e lartë artistike të kërij autori, i cili me muzikalitetine vargjeve, ndërthurjen dhe lojën me fjalët, kuptimësinë dhe mesazhin e dhënë, ka publikuar denjësisht vleratindividuale poetike, por dhe fjalën e bukur artistike shqipe.

“Sa here shëtis brenda

Vetvetes

Të takoj ty

Tek secili udhëkryq

Nga një shenjë e jotja

Nga një dritë e gjelbër

E imja

Në qiell m’ shndrisin sytë e tu”.

Kjo shëtitje e pazakonë përbrenda vetvetes, mes mistizmit dhe prognozës që shoqëron qenien njeri, nëkuptimin e thellë dhe tejet meditus të përtejshpirtit, sjell flirtin e vetë poetit. “Sa herë shëtis” -pyet vetenautori? Drejt kujt? Ku? Oazeve të shpirtit, qiejve të pasionit, apo nënështrimit të procesionit të vet, thirrmësemetuse të jetës, për të ecur, gjalluar dhe më pas “Tek secili udhëkryq”, atje ku pleksen dhe ngatërrohen tëgjitha aludimet me idolet. “Nga një shenjë e jotja/Nga një dritë e gjelbër/E imja“. Refleksion i plotë i pasqyrësshpirtërore “shenjë e saj”, refleksion i plotë ngjyrash poetike “dritë e gjelbër”, të cilat traskiptojnë estetikë,figuracion dhe muzikalitet. Ky vargëzim shpreh dhe shpalos më së miri ornamentin dhe lajtmotivin artistik,por paralelisht shpreh dhe ideimin dhe hapësirën e gjerë të mendimit.

“Cili njeri

Kish mundur me udhëtue kaq larg

Po e pyes poetin që ishte

Tek e shikoja

Atë që se shihja

Dhe me ferk të mëngjesit

Mbërrita
Të porta e shpirtit

Dy rreze më prisnin

Hej njeri

Sërish u takuam“.

Lojëra dhe ndërthurje fjalësh. Kompozicion poetik dhe partiturë muzikale që tërheq, rrëmben dhe befason.Epiqendërzim i njeriut të dyzuar mes ekzistencializmit dhe shpirtëzimit, diapozon që vështrontridemisionalisht (+vështrim poetik), të cilin në harmoni me elementët plotësues natyrorë (feksje e ditës së re+ rreze drite), ku kjo e fundit paraqitet me rreze shprese dhe rreze jete, plotëson më së miri vetësugjestionimin tonë. Në fund riciklimi i gjithë termionologjisë së përdorur mbetet po tek njeriu, tek qënia edeshifruar fizikisht, shpirtërisht, mentalisht, potencialisht dhe relativisht.

“Dy zonja ulur në bar

Më prisnin

Njëra më shfaqej

Si Dielli

Tjetra si Hënë

Kur mbërrita pranë tyre

Sërish ti ishe

Zonja e parë

E dyta

Dashuria”.

Elementet parësore me lojalitetin e fjalës dhe shpërthimet e qenies mbeten të njëjta, gati kostante, të cilatfigurativisht pasthirrmojnë “Zonja e parë”, dhe jo pa qëllim, sepse thelbi i gjithë këtij referimi ështëindividualiteti, vetëdija dhe kreativiteti botëkuptimor që na shoqëron. Elementi lirik “Dashuria” jepet mebukurinë e Hënës, me sonetin drithërues të mbrëmjes, me zjarrin dhe shkrepëtimën e yjeve, e cila zbukurondhe thur mijëra ëndërrime.

“Gjithë ky rrugëtim

Për të arritur deri te vetë vetja”.

Vargjet e fundit të kësaj poezie përmbyllin udhëtimin mistik, ashti si Diogjeni me qiri në dorë, i cili endej nëkërkim të njeriut dhe mes gjithë kësaj harmonie poetike, si parashtrim idesh kohore, thyerje konceptesh dhepercepetimi filozofik, autori Kelmendi arrin tek vetvetja, tek qendra e referimit dhe këndvështrimi i botëspanoramike me sugjestionin dhe refleksivitetin individual, atë të një poeti dhe autori global.

“Si shkohet për tek vetvetja”, shpreh më së miri këndvështrimin filozofik të autorit, hedh dritë rreth konceptitdhe qendërzimit të botës universale njerëzore, shpreh artikulimin e mendimit dhe drejtpeshimit tëndërgjegjies që na shoqëron dhe veçon, parashtron dimesione të reja referimi dhe zbërthime të thella psiko-analitike si dhe e bën poetin Kelmendi rrëfyes të meditimit dhe mendimit të lirë progresiv.

Refleksiviteti metafizik në poezinë e Panajota Hristopulu - Zalloni.

( Shkëputur nga Libri Eseistik ” Ngjyrime Universale (Ese-1) me autor Agron Shele )

Poetja greke Panajota Hristopulu - Zalloni, vjen nga vendi i traditës së mitologjisë dhe zanafillës së Letërsisëbotërore, sikurse është Greqia. E frymëzuar në një mjedis të tillë, ajo rrezaton vlera poetike sa estetike po kaqdhe filozofike, vlera të cilat janë të publikuara dhe të njohura në arenën letrare ndërkombëtare.

Personaliteti i saj krijues është i lidhur me figurshmërinë shumëplanëshe, si: poete, prozatore, ikonografe,publikuse revistash letrare, organizuese eventesh ndërkombëtare dhe tërë kjo përvojë ka ndikuar nëkonsolidimin dhe përsosmërinë e mëtejshme të artit të saj, art që përkon me universin e mendimit dhe idevemë përparimtare të letërsisë bashkëkohore.

Vlerësimet për poezinë e kësaj autoreje kapin referenca nga shumë pëersonalitete letrare, të cilët me të drejtëshikojnë tedencat e zhvillimit si art synimi (Odise Tiligadhis), poezi e tezave të dashurisë (DraganDragojloviç), art i rimës dhe profeksionit metrikë (Tulla Butu), art i kullimit përgjegjësi (ValavanisApostolopulos), poete e këndvështrimit tridimesional (Antonis Simiotakis), art i ringjalljes së shpirtrave (R K.Singh), etj.

Panajota Hristopulu - Zalloni

Depërtimi në poetikën e Panajotës është njëlloj si të endesh në një det të pafund, ku tallazet e tij janëpasthirrmat poetike që herë valëzojnë shpërthimet e shpirtit, herë masin me kaltërisnë e dashurisë, herëpriten shiritave të muzave, herë gulçojnë poshtë prushit të yjeve…, kështu i humbur dhe rilindur pasvargëzimeve pa fund, kupton mrekullinë që di të falë vetëm fjala artistike. Në poezinë e saj ndesh prekjen edisa tendencave letrare, me abstraksionin, me frymën impresioniste, hermetizmin, ekzistencializmin. Etj.,forma të cilat herë të ndërthurura, herë të shkëputura shprehin ngjyrimet e përmasës së veprës letrare,përmasë e cila nuk vjen e fokusuar dhe ngurtësuar pas fanatizmit të një rryme, por e unjësuar me universin emendimit koherent dhe egzigjent të së nesërmes së artit. Duhet theksuar se, te kjo autore, është shumë ezhvilluar intuiata e ndërthurjes së antikës me modernen, mitologjisë me bashkëkohoren dhe si në mistizëm tëfut në një botë sugjestionuse, botë përafruese me imazhe që ngelin gjatë në kujtesë, duke kumbuar përherë emë kuptimshëm.

“O ti, Promethe,

ja drita!

Pishtari i shenjtë ndriçon dhe rrezaton.

Ne me Apollonin, me lirën

Këndojmë ardhjen e formës së re”.

Këto vargje janë sigmatizues, simbolizojnë me gjuhën e dritës që Prometeu ua fali njerëzve, simbolizojnë metingujt e hyut Apollon, lira e tij i këndon edhe sot, dhe ashtu të endur në shekuj, njeriu arriti të projektojë dhengrejë formën e re.

“Kufijtë botërorë të shuhen,

të gjithë në një të njehësohen,

një festë ndërnjerëzore! …“

Referimi i vargjeve përmbyllëse është edhe më domethënës dhe e bën idenë e autores më sinjikative, për vetëmesazhin poetik të sjellë, i cili nuk dallon ngjyra dhe kufij, por njehson diversitetet dhe kulturat.Koceptualitete të tilla zotërohen vetëm nga mendësi progresive dhe tejet civilizuese, të cilat në sinkron tëplotë me vullnetin e zotërave i bëjnë thirrje njeriut që të kapet dhe të rend pas përsosjes dhe harmonisë kaqtë munguar.

“Ushtroj shpirtin tim

në sportin e vjershërimit

duke u përpjekur të ndriçoj

dhe të lëkundem në hapësirë“.

Poezia, për autoren, është fryma, është pasioni i jetës dhe rrugëtimi rreth dritës së pashtershme të shpirtit, icili ndriçon dhe i jep kuptim gjithë dimesionit të qënies, i fal emocion dhe e bën që të ndjejë lëkundjetdrithmuese të hapësirës, të prekë horizontet dhe të shkrihet një me shiritat më të ndritshëm të perëndimitplakur mbi Egje, të përhumbur dallgëzimeve - jetë dhe të mundet të lërë mbi yllin më të shndritshëm, shenjëne rrezatimit të vet.

“Rreth e qark gjëmojnë

copëza të Diellit coptuar

Ulërima… Zëra…

Ndiqem e frikësuar nga Parajsa

Gjykohem

Nuk më lejohet të përgjigjem

Burgosem

Ekzekutohem …, por nuk vdes… “

Poezia “Duhet të jetoj“, është një poezi me mesazh të thellë filozofik, e cila perifrazon gjithë jetën njerëzore,ashtu sikurse vjen, plot zhurmë, klithma, endur përpara rregullash të një modeli të cunguar, ku gjykimi bëhetnga ata që janë për t’u gjykuar dhe ekzekutimi (mohim kategorik i asaj ç’farë përfaqëson) bëhet nga vetë tëakuzuarit. Shoqëria është zhytur në kaosin e lakmisë dhe veseve më të këqija, aq sa simbolika e jetëskrahasohet me copëzimin e diellit dhe në mënyrë ironike përndiqet e frikësuar simbolikisht nga Parajsa(pafajësi njerëzore që nuk mund të përndiqet nga ferri). Në planin metafizik, mendimi shkon deri nëapoliptikën e ndërgjegjies (Ekzekutohem…, por nuk vdes…), e cila si në një përmbysje të madhe gjendjesh dhetransformimesh, të një ringritjeje mbi ekuilibrat e deformuar, parashtron paratezat e të kundërtave, gatiparadoksale, për të sjellë tablonë e gjallë të kohezionit të krijuar dhe për të profetizuar misionin drejt vlerësdhe qëllimin e lartë të mendësisë dhe gjurmimeve të mbetura si refleksion i së nesërmes. Duhet theksuar se,fryma e thellë artistike përshkohet nga elementet figurative dhe ideimi universal, si paraprirje mesazhi dhebotëkuptimi, si nocion filozofik dhe fuqi shprehëse, si shtjellim poetik dhe ngjyrim dhe në themel të gjithëkësaj strukture është elokuenca e vargut dhe stilistika që e veçon, por dhe indetifikon.

“Në mes të thelbit të Globit,

përmbytem dhe flas…

Flas, flas,

Mundohem edhe të prek.

Pastaj, hidhem…

dhe yll i ri bëhem…

Dhe vrapoj, vrapoj

vrapoj.

Lart mbi rrethet e mendimit,

në mes të ëngjëjve dhe Ideve”.

Poezi me mesazh të qartë filozofik vjen si prelud i procesit të thellë meditues, si dimension dhe përmasë ekoncepteve të mëdha ideore, qendërson intuitën krijuese (përmbytet, flet, prek, hidhet, rend) dhepërjetësohet tek vizualiteti kozmik i rrathëve të memories. Metafizika e këtyre vargjeve, në referim të rrethitsi hapësirë dhe gamë universale (jo viciozitet), të ngre në poltronet më të larta të vetëdijes (ndërgjegje dheproduktivitet idesh) dhe e imazhizuar me botën engjëllore, shpreh por dhe profetizon idilën që ekarakterizon ç’do poet.

Panajota Hristopulu - Zalloni ka shkëlqimin e saj në poezinë e sotme bashkëkohore greke, vjen natyrshëmdhe rishfaqet në universin poetik, herë si deshifrim i dhimbjes njerëzore, herë si Safo, por ajo që përbënbazën dhe gjithë substraktin e veprës së saj, është mendimi si mesazh filozofik, ndjesia e thellë si përjetim, sidhe idetë për një botë sa më të ndritshme. Endur nëpër këto kufij dhe kulme estetike, ajo përvijon artin e saj,si art kontemporan dhe postmodern.

Aspektet e motiveve persiane në poezinë e Ardi Omerit.

( Shkëputur nga Libri Eseistik ” Ngjyrime Universale (Ese-1) me autor Agron Shele )

Duke lexuar një artikull letrar në lidhje me publikimet më të suksesshme në Amerikë, më tërhoqi vëmendjense lexuesi amerikan i është rikthyer sërish letërsisë së  orientit (motiveve persiane). Sigurisht që kjo llojletërsie ka shërbyer si inspirim për shumë poetë të mëdhenj globalë, dhe për më tëpër si art lirik i shkruar mendjenjat më të thella estetike, me elokuencë dhe përndritje vargjesh është shndërruar, jo vetëm në burimfrymëzimi, por dhe model udhëheqës për poezinë e sotme   bashkëkohore.

Në këtë prizëm dhe si pjesë e pandarë e zhvillimeve më të reja të kësaj tradite letrare do e shikoja dhepoezinë e Ardi Omerit, poezi që duket sikur del nga llavat më  të nxehta të shpirtit, poezi që prek me frymëdhe hyjnizon, që vjen si muzë e përtej kostelaioneve sentimentale edhe të drithëron. Në paralelizëm të plotëme   simbolizuesit e kësaj fryme: Sadiu, Omar Khajam dhe përvijuesit e kësaj shkolle Sergei Esenini, AdolfShvjedchikov, etj., vë re një pezm fluid tejet ikadeshent, që  si tis i hollë shpërndahet dhe dallgëzon valët ejetës, rizgjon ujëvarat e fjetura. Madje, përthyen kolorite, kapërcen pragun e përflakjes dhe zhytet në botënmagjike të ëndërrimeve, ngjitet në kulmet e yjeve galaktikë dhe shkrumbohet territ natë-përvëlim, dukekumbuar në përhapje tingujsh nga partiturat e shpirtit.